Centralnie zarządzane państwo może zamknąć granice i nakazać kwarantannę, nie potrafi jednak koordynować prac systemu ochrony zdrowia − to po prostu zbyt złożone. Pozwalamy więc zamykać się w domach czy inwigilować, byle tylko przeżyć.
Michał Sutowski: Czy epidemia koronawirusa niesie ze sobą kryzys na skalę cywilizacyjną? To będzie przełom w historii Zachodu? Wiele się o tym mówi, ale przecież niewiele ponad dekadę temu wiele krajów przeżyło poważne tąpnięcie, a jakoś przetrwały. Cywilizacja w Europie trwa, nawet jeśli mocno poobijana. Co takiego dziś robi wielką różnicę?
Edwin Bendyk: Na przykład to, że koronawirus wywołał sytuację w historii najnowszej Zachodu bezprecedensową. Zamrażanie społeczeństwa metodami kwarantanny i izolacji rodzin oraz całych grup poznaliśmy już co prawda przy okazji zachodnioeuropejskiej epidemii dżumy, ale to było w średniowieczu. Od lat żyliśmy w aroganckim przekonaniu, że epidemia może się wydarzyć w Chinach, ale przecież nie u nas – z tego przecież przekonania bierze się nazewnictwo: „wirus z Wuhan” czy „chińska grypa”.
I przekonaliśmy się, że wirus nie ma etnosu.
Ta niewiara, że zagrożenie „sanitarne” może dotknąć kraje uznające się za najbardziej zaawansowane cywilizacyjnie, jest jedną z przyczyn skali dzisiejszego kryzysu. Ale też właśnie to, że najbardziej dotknięte zostały Stany Zjednoczone, jeszcze do niedawna globalny hegemon, jest symptomem głębokiego przełomu. Wiele wskazuje na to, że świat czeka analogiczna transformacja jak po poprzednich Wielkich Pandemiach: Pladze Justyniańskiej, która domknęła proces upadku Rzymu, i Czarniej Śmierci, która otworzyła drogę do kapitalizmu i nowoczesności.
czytaj także
Poprzedni wielki kryzys, ten gospodarczy, też się zaczął za oceanem. Gdzie tu nowość?
Tak, ale to, co się dzieje teraz w USA, jest wyrazem kryzysu „Lewiatana” w fundamentalnym wymiarze. Thomas Hobbes pisał przecież, że władzy państwa poddajemy się dlatego, że ufamy, że zagwarantuje bezpieczeństwo. Państwo amerykańskie przestało gwarantować swym obywatelom bezpieczeństwo w najbardziej podstawowym, biologicznym wymiarze. Dla Hobbesa było to wystarczającym powodem do wypowiedzenia umowy społecznej legitymizującej reżim społeczno-polityczny. Francuski dziennik „Libération” skomentował amerykańską kondycję jedną ze swoich jedynek: „Stany Zjednoczone wobec wirusa. Pierwsza światowa antypotęga”.
Momentami wygląda na to, że państwo amerykańskie nie tylko sobie nie radzi, ale wręcz dopuszcza obojętność wobec biologicznego przetrwania jednostek w obliczu zarazy. Vide wielotysięczny rachunek dla pacjenta za test na koronawirusa…
Ewidentnie wyczerpała się skuteczność nowoczesnych mechanizmów instytucjonalnej reakcji na kryzysy. Badacze pisali o tym od dawna, ale koronawirus pokazał, że król jest nagi – państwo po dekadach demontażu sfery usług społecznych, wycofywania się z misji gwaranta solidarności społecznej, ale także na skutek przemian społecznych i strukturalnych niezależnych od państwa straciło zdolność do skutecznego działania. W efekcie coraz częściej państwo i jego decyzje są zakładnikiem bieżącej, partykularnej polityki.
czytaj także
Przy pandemii też?
Weźmy Francję, gdzie ostro dyskutowana jest kwestia wyborów samorządowych, ich pierwszej tury przeprowadzonej 15 marca pomimo ostrzeżeń, że to głupota i niedopuszczalne ryzyko zdrowotne. Ostrzegała przed nim już w styczniu była ministra zdrowia Agnes Buzyn, zamiast jednak przeciwstawić się szaleństwu wykonała partyjny rozkaz.
Koronawirus pokazał, że państwo po dekadach demontażu sfery usług społecznych i wycofywania się z misji gwaranta solidarności społecznej straciło zdolność do skutecznego działania.
I sama wzięła udział w wyborach.
Tak, walcząc o stanowisko mera Paryża jako kandydatka rządzącej partii LREM. Zastąpiła w tej roli jednego z najbardziej zaufanych ludzi Emmanuela Macrona, Benjamina Griveaux, gdy ten musiał odejść po upublicznieniu jego erotycznej komunikacji z kochanką. Grupa kilkuset lekarzy wystąpiła z pozwem wobec Buzyn i premiera Eduarda Philippa, co może w konsekwencji zakończyć się trybunałem stanu. A bezpośredni koszt polityczny to konieczność odwołania drugiej tury i wielki kryzys polityczny wyciszony tylko ze względu na stan zagrożenia epidemicznego.
Taka sytuacja świadczy faktycznie o końcu Lewiatana? Krachu wspólnoty politycznej?
Sytuacja jest paradoksalna, bo bardzo chcielibyśmy w takiej sytuacji silnego Lewiatana i z chęcią oddajemy swoją wolność, pozwalając się zamykać w domach czy inwigilować, byle tylko przeżyć. To jednak iluzja, a pandemia potwierdza słuszność rozpoznania, jakie już przed laty uczynił Helmut Willke, gdy pisał o „tragedii państwa”. Według niego nowoczesne państwo samo stało się nieuchronną konsekwencją rozwoju nowoczesności polegającej na coraz większym różnicowaniu się społeczeństwa i rosnącej złożoności systemu społeczno-gospodarczo-politycznego.
czytaj także
I na czym polega tragedia?
W efekcie państwo straciło swoją uprzywilejowaną pozycję na szczycie hierarchii społecznej, bo nie istnieje już hierarchia, tylko policentryczny układ różnych ośrodków dysponujących sprawczością, państwo jest jednym z nich. W efekcie współczesnym społeczeństwem nie można rządzić, tylko współrządzić, uruchamiać i koordynować różne dostępne zasoby, o czym jednak zdecydowanie łatwiej pisać niż stosować w praktyce.
Wiele państw chyba próbuje jednak działać po staremu.
Nie wszyscy się zgadzają z konkluzją Willkego, a Jarosław Kaczyński czy Viktor Orbán są przekonani, że źródłem siły państwa jest jego centralizacja i koncentracja władzy w jednym ośrodku, a nawet w jednych rękach.
Jarosław Kaczyński czy Viktor Orbán są przekonani, że źródłem siły państwa jest jego centralizacja i koncentracja władzy w jednym ośrodku, a nawet w jednych rękach.
Pandemia i potrzeba bezpieczeństwa stały się dla nich okazją do konsolidacji władzy przez wykorzystanie metody disaster authoritarianism, parafrazując Naomi Klein.
Czyli?
Autorytaryzm katastroficzny, a więc wykorzystywanie kryzysu do przejęcia sfery politycznej przez jedną stronę konfliktu. Takie ogrywanie kryzysu będzie jednak samobójcze z punktu widzenia i całej wspólnoty, i tych, którzy próbują grać w ten sposób.
Czyli na cywilizacyjną katastrofę składa się pandemia do spółki z polityczną reakcją na nią?
I jeszcze na to się nakłada inna rzecz, o której łatwo zapominamy ze względu na presję chwili bieżącej. Otóż recesja gospodarcza była spodziewana niezależnie od epidemii koronawirusa, wystarczy posłuchać, co się mówiło na ostatnim szczycie w Davos. Bloomberg jeszcze wcześniej, w swej prognozie z początku stycznia, publikował listę możliwych wydarzeń na rok 2020, które mogą wywołać kryzys. Akurat pandemii nie przewidziano, ale czynników pęknięcia systemu zidentyfikowano całe mnóstwo, na czele z zaburzeniami na rynku ropy naftowej, które faktycznie pojawiły się przed koronawirusem.
czytaj także
To są symptomy i konkretne napięcia, ale jak w takim razie opisać sam kryzys?
Jest on produktem cywilizacji, która co najmniej od 1972 roku – to wtedy opublikowano słynny raport Klubu Rzymskiego pt. Granice wzrostu – rozwój gospodarczy napędza długiem prowadzącym do rosnącej finansjalizacji i żyje na kredyt środowiskowy. Przecież powstawaniu i rozprzestrzenianiu się takich patogenów jak SARS-CoV-2 sprzyja na przykład utrata bioróżnorodności. Dokładny mechanizm jest inny dla każdej pandemii, ale pewne jest, że łatwiej ujawnić się tego typu zjawiskom w sytuacji zaburzonych relacji ekologicznych.
Czyli COVID-19 to nie tyle symptom, ile produkt kryzysu systemu?
Powiedziałbym inaczej: to produkt kryzysu, ale też symptom współczesnej cywilizacji, wyrażającej się w malejącej zdolności państwa do reakcji. Koronawirus ujawnia coś, co historyk Joseph Tainter analizował w książce The Collapse of Complex Societies, czyli „upadek społeczeństw złożonych”.
Pokazywał, że zanim dojdzie do ostatecznego upadku, od pewnego momentu złożone społeczeństwo jeszcze trwa, ale jego struktura, której zaletą jest zdolność rozwiązywania problemów poprzez funkcjonalne zróżnicowanie, zaczyna działać coraz gorzej. Koszty utrzymania złożoności rosną, ale jej efekty są coraz mniejsze.
Na czym to konkretnie polega?
A na przykład na tym, że przyrosty oczekiwanej długości życia są coraz wolniejsze przy coraz większych nakładach w proporcji do PKB i nominalnych. W USA aż 18 procent produktu krajowego idzie na ochronę zdrowia, a towarzyszy temu wręcz malejąca oczekiwana długość życia w wielu grupach społecznych. Coraz więcej wkłada się pieniędzy w badania naukowe, a coraz mniej jest innowacji, które by podnosiły produktywność.
I kiedy ten proces się zaczął?
Z wyliczeń Taintera – on pisał swoją książkę w 1988 roku – wynika, że USA doszły do szczytu zwrotów pozytywnych z rosnącej złożoności już w latach 30., a potem one maleją. Później temat podjął Robert Gordon, który przekonuje, że coś się zmieniło w latach 70., kiedy zaczęła maleć dynamika wzrostu produktywności w gospodarkach rozwiniętych i – wbrew powszechnemu przekonaniu o innowacyjnym i technologicznym przyspieszeniu – jego efektów nie widać w statystykach gospodarczych. Z innej jeszcze perspektywy tę sytuację zaczęli analizować tacy ekonomiści, jak Nicolas Georgescu-Roegen, Howard Odum czy Herman Daly.
Znaleźli jeszcze inny moment?
Wprowadzili oni do rachunku ekonomicznego parametry wynikające z praw biofizyki, uwzględniające materialność procesów gospodarczych i związany z tym faktem ograniczony charakter zasobów rozwojowych: paliw, surowców i ekosystemów. Z rachunków tych wynika, że w latach 70. światowy system gospodarczy wszedł w fazę katabolizmu i zaczął zjadać sam siebie i swoją, naszą przyszłość.
Popkiewicz: Pandemia – katastrofa zdrowotna, społeczna i gospodarcza z apokalipsą zombie w tle
czytaj także
A rewolucja cyfrowa?
Gordon pokazuje, że miała pozytywny wpływ na wzrost produktywności niespełna dekadę na przełomie lat 90. i początku wieku. Potem krzywe wzrostu wypłaszczają się, maleje także ważny dla ekonomistów wskaźnik TFP, czyli fachowo „łączna produktywność czynników produkcji”.
A po ludzku?
TFP określa wpływ technologii na dynamikę wzrostu gospodarczego. Co ważniejsze, wzrost produktywności obserwuje się głównie w sektorze produkcyjnym, z którym zresztą związanych jest 80 procent nakładów na badania i rozwój.
COVID-19 to produkt kryzysu, ale też symptom współczesnej cywilizacji, wyrażającej się w malejącej zdolności państwa do reakcji.
W sektorze usług panuje zaś stagnacja, przez co gospodarki z daleką tercjaryzacją, tzn. skupione na usługach zamiast przemyśle, mają się dużo gorzej. Wielka Brytania w ostatniej dekadzie miała średnioroczne wzrosty produktywności o 0,3 procent, czyli najgorzej od połowy XIX wieku.
I jak to wszystko się ma do koronawirusa?
Okazuje się, że taka cywilizacja, która mogłaby nas chronić, zaabsorbować szok, wymaga nadwyżek. Takich, które pozwalają utrzymywać na co dzień potencjał usług publicznych i zabezpieczeń powyżej absolutnego minimum. A tego dziś nie ma nie tylko w USA. Choć w USA system ochrony zdrowia mimo horrendalnych nakładów zwyczajnie się sypie. To zresztą tylko jeden z symptomów, bo jak się popatrzy na stan infrastruktury amerykańskiej, który opisuje choćby ostatni raport American Society for Civil Engineers, zobaczymy niedoinwestowanie rzędu 2 bilionów dolarów w ostatniej dekadzie oraz spadek nakładów na infrastrukturę z 4,2 procent PKB w 1930 do 2,5 procent w 2016 roku.
Brzmi trochę abstrakcyjnie.
W konkretach przekłada się to np. na 850 awarii magistrali wodnych dziennie, wzrost o 27 procent w stosunku do 2014 roku, do tego 38 procent mostów wymaga wymiany, naprawy lub znaczącej konserwacji. Pogarszający się stan infrastruktury w USA, która dla poprawnego funkcjonowania wymaga systematycznych nakładów, oznacza, że amerykański, a de facto światowy model cywilizacyjny dotarł do kresu, zderzając się z barierą termodynamiczną.
Robimy „rozpoznanie bojem”, bo na tę epidemię nie ma algorytmu
czytaj także
Czyli?
Pieniądze, owszem, można „drukować” i ratować gospodarkę przed recesją luzowaniem ilościowym, w ten sposób nie można jednak zwiększać podaży zasobów materialnych potrzebnych do funkcjonowania cywilizacji. Efektywność inwestycji w poszukiwanie i wydobycie ropy naftowej systematycznie maleje, podobnie jest z pozyskiwaniem innych kluczowych surowców. Bilans przestaje się domykać, zaczyna się oszczędzanie.
No dobrze, ale jeśli faktycznie traktować pandemię i nieradzenie sobie z nią jako symptom schyłku, to warto zauważyć, że jednak niektóre państwa sobie z nią radzą. Co prawda Chiny na początku zawiodły pod względem przejrzystości i skuteczności, a i obecnie ich dane o wygaszeniu epidemii są nie zawsze pewne, jednak już np. Korea Południowa czy Tajwan sprawiają wrażenie, że ogarniają sytuację. Może to nie kres modelu rozwoju cywilizacji, tylko przesuwanie się cywilizacyjnego centrum na wschód?
Pandemia, jak mówiłem, to tylko symptom, a nie jakiś precyzyjny wskaźnik stanu cywilizacji. Jest też za wcześnie, żeby ocenić skuteczność związanych z nią działań. Zobaczymy, jak Chiny będą sobie radzić z konsekwencjami koronawirusa, bo nawet jeśli sobie poradziły – przy wszystkich zastrzeżeniach – z przebiegiem pandemii u siebie, to możliwy jest przecież nawrót jesienią.
Zawaliliśmy sprawę. Pozostaje minimalizować straty i wyciągnąć wnioski na przyszłość
czytaj także
Nie wiadomo, czy i w jaki sposób uda się podnieść produkcję – słychać głosy, że Chiny teraz poluzują normy jakości powietrza, żeby nadgonić stracony czas.
I szlag trafi zredukowane emisje?
Efektywność inwestycji w poszukiwanie i wydobycie ropy naftowej systematycznie maleje, podobnie jest z pozyskiwaniem innych kluczowych surowców. Bilans przestaje się domykać, zaczyna się oszczędzanie.
No i zaraz wywołają inny kryzys zdrowotny. Zanieczyszczone powietrze zabija nie tylko w Chinach więcej ludzi niż koronawirus. Ciekawe i nieoczywiste jest też doświadczenie szwedzkie – oni grają bardzo ostro, rezygnując z „mrożenia” społeczeństwa, na przekór reszcie kontynentu i innych krajów nordyckich. Jeżeli im się uda, to będzie to szalenie ciekawy eksperyment. No i jest jeszcze strategia niemiecka, która rodziła się w bólach ze względu na kwestie ustrojowe i trudności w koordynacji działań na poziomie federalnym. Jeżeliby Niemcom udało się zarządzić kryzysem dobrze i wytrzymać, to byłby argument, że najlepiej poradził sobie ten kraj, który ma zaawansowaną bazę przemysłową.
A na czym polega związek?
Przejście przez kryzys wymaga realnej cywilizacji, dobrej infrastruktury i umiejętności koordynacji działań w warunkach systemowej złożoności. Nie ma zmiłuj: musisz mieć ciągi logistyczne, uwewnętrznione przez ludzi i instytucje normy bezpieczeństwa, dostępnych ekspertów, szpitale obsługujące ośrodki przemysłowe itd. Nieźle zarządzające epidemią Korea Południowa i Tajwan też mają wysoki poziom uprzemysłowienia. Oczywiście nie można też zaniedbywać czynników kulturowych: i Niemcy, i Azja Wschodnia kojarzą się z dyscypliną społeczną, co znaczy tyle, że nie tylko można narzucać twarde normy, ale też liczyć na współpracę obywateli.
czytaj także
Czyli dużo fabryk i dyscyplina uratują nam cywilizację?
To byłoby zbyt proste, liczy się zdolność do zarządzania nieprzewidzianymi zdarzeniami w warunkach wielkiej złożoności i zróżnicowania struktury społecznej. Jeśli zaś chodzi o epidemię, to wciąż mamy mało danych i bardzo dużo zmiennych, więc trudno się podejmować oceny sprawności państw w tym momencie.
A możemy coś wywnioskować na podstawie prowadzonych przez różne państwa polityk zwalczania epidemii?
Skala kryzysu w USA poraża, ale też nie zaskakuje, bo dzięki Naomi Klein poznaliśmy, jak działa tamtejszy kapitalizm katastroficzny co najmniej od czasu huraganu Katrina, który zniszczył Nowy Orlean w 2005 roku. O stanie amerykańskiej infrastruktury, ochrony zdrowia i ogólnie społeczeństwa wiemy dużo i skala kryzysu niestety odzwierciedla ten stan. Większym natomiast zaskoczeniem była dla mnie Francja, o której już mówiliśmy.
Stereotypowo bardziej się można było po Włochach spodziewać, że ich państwo nie podoła.
Faktycznie, za to w przypadku Francji jest to jakoś szokujące. Ale to wszystko jest, powtórzę, bardzo świeże. I jeśli traktuję pandemię jako symptom kryzysu cywilizacyjnego, to robię to ze świadomością, że kiedy kończyłem zbierać materiały do książki o końcu naszego świata, znalazłem ich wystarczająco wiele, jeszcze zanim nam się wirus pokazał w postaci jeźdźca apokalipsy. Schyłek naszego modelu ma twarde uzasadnienie w „termoekonomii”, czyli analizie uwzględniającej czynniki biofizyczne w refleksji nad gospodarką i społeczeństwem.
Bińczyk: Ludzkość jest dziś jednocześnie supersprawcza i bezradna!
czytaj także
A czy zarządzanie kryzysowe pandemią pomoże czy zaszkodzi polityce klimatycznej? W sieci zaroiło się od memów, że wirus zbawi planetę, bo przez niego spadły emisje…
Negatywy polegają na tym, że koronawirus odwraca zbiorową uwagę od katastrofy klimatycznej i koncentruje energię na zwalczaniu pandemii, a potem na odbudowie gospodarczej. To się sprzęga z mylącymi sygnałami wysyłanymi opinii publicznej, dla której wiele rzeczy jest nieczytelnych.
Jak to, że zamknięcie fabryk niewiele pomoże?
Weźmy taki przykład: ludzie się cieszą ze spadku cen ropy, bo zawsze miło mniej płacić przy dystrybutorze. Ale każdy ekspert wie, że to jest najgorsze, co mogło się wydarzyć. Po pierwsze dlatego, że spadek ma charakter obiektywny ze względu na załamanie się globalnego popytu, a zarazem będzie źródłem wielkich kłopotów z transformacją energetyczną.
Bo tania ropa zniechęca do inwestowania w odnawialne źródła energii?
Tak, to też, ale problem jest jeszcze bardziej złożony, właśnie ze względów termodynamicznych. Krótko mówiąc, żeby można było przeskoczyć do świata bezemisyjnego w perspektywie roku 2050, musimy przez najbliższą dekadę–piętnaście lat w maksymalnym stopniu wykorzystać węglowodory do przebudowy infrastruktury energetycznej.
czytaj także
Nie rozumiem.
To jest dość trudne do wyjaśnienia, zwłaszcza na poziomie przekazu politycznego, ale spróbuję. Otóż odnawialne źródła energii na obecnym etapie rozwoju technologii mają niski wskaźnik energy return on investment, czyli energetycznego zwrotu z inwestycji. Można liczyć, że sytuacja będzie się z czasem poprawiać, ale wielu ekspertów wątpi, by OZE kiedykolwiek zyskały wartości energy return on investment, w skrócie EROI, porównywalne z ropą naftową.
Aha…
W każde źródło, żeby dostarczało energii, trzeba zainwestować. Żeby spalić ropę w baku samochodu, musisz ja najpierw wydobyć spod ziemi, a potem poddać rafinacji, i te procesy oczywiście wymagają energii.
Schyłek naszego modelu ma twarde uzasadnienie w „termoekonomii”, czyli analizie uwzględniającej czynniki biofizyczne w refleksji nad gospodarką i społeczeństwem.
Proporcja musi być jednak odpowiednia: chodzi o to, ile z jednostki włożonej w produkcję dostaniesz jednostek energii końcowej. Charles Hall, propagator pojęcia EROI, wyliczył, że do funkcjonowania cywilizacji na naszym poziomie złożoności EROI musi wynosić około 15 do 1. Z jednej jednostki energii wpompowanej w jej produkcję musimy uzyskać co najmniej 15.
A dzisiaj uzyskujemy ile?
Problemy są dwa. Jeden taki, że dziś żadne z OZE nie daje takich poziomów: biopaliwa to ledwie 2 do 1, wiatr to maksymalnie 15 do 1, a więc w okolicach potrzebnego minimum, fotowoltaika w zależności od warunków to mniej niż 15, a nawet mniej niż 10. Duży zwrot w historii dawały węgiel, ale dziś już tylko wydobywany tak, jak w Australii, czyli kopany odkrywkowo, oraz ropa naftowa, która w latach 60. dawała nawet 100 do 1. W tej chwili – i to jest drugi problem – ten zwrot energetyczny z inwestycji maleje ze wszystkich źródeł.
czytaj także
Rewolucja łupkowa nie pomoże? Abstrahując nawet od katastrofy klimatu i środowiska naturalnego?
W żadnym razie. Wydobywanie ropy ze złóż bitumicznych w tych kategoriach praktycznie się nie opłaca, bo tam zwroty wynoszą 3–4 do jednego; z ropą łupkową jest tylko nieco lepiej. Biznes się utrzymywał dzięki wielkiej podaży pieniądza z luzowania ilościowego i wyższym cenom surowca na rynku, ale energetycznie to się nigdy nie spinało.
A atom?
Zależy od czasu, przez jaki eksploatujesz elektrownie. Przy energii jądrowej można uzyskać duże poziomy zwrotu energetycznego, ale udział atomu w globalnym miksie energetycznym jest wciąż za mały, a gdybyśmy chcieli gwałtownie go zwiększyć, to i tak zabraknie czasu. Bo mamy, powtórzmy, dekadę do 15 lat, a wtedy ledwo co uruchamialibyśmy nowe elektrownie. Chodzi bowiem o to, żeby właśnie teraz wykorzystać resztę dostępnych jeszcze paliw o wysokiej jakości energetycznej na przebudowę systemu zamiast spalać je bezsensownie w piecach. Jak nie zrobimy tego teraz, to żadna transformacja w przyszłości nie będzie możliwa. Nie zbudujemy takiego systemu energetycznego, który utrzymałby cywilizację o złożoności podobnej do dzisiejszej.
Chodzi o to, żeby właśnie teraz wykorzystać resztę dostępnych jeszcze paliw o wysokiej jakości energetycznej na przebudowę systemu zamiast spalać je bezsensownie w piecach.
Ale co dokładnie się stanie, jak ten zwrot energetyczny nawet z paliw kopalnych nadmiernie spadnie?
Żeby to lepiej zrozumieć, pomoże nam historia PRL analizowana właśnie z tego punktu widzenia. Stanisław Albinowski, znany w tamtych czasach publicysta gospodarczy, pisał o podobnym problemie od czasów Gierka, a książkę o Pułapce energetycznej gospodarki polskiej wydał w roku 1988. My dziś jako świat zmierzamy do scenariusza, w jaki się wplątała Polska Rzeczpospolita Ludowa przed trzydziestu laty.
I na czym on polega?
Myśmy w połowie lat 80. potrzebowali na samo utrzymanie systemu energetycznego opartego na węglu – 20 procent końcowej energii. Czyli po to, żeby móc nieprzerwanie wydobywać węgiel potem spalany w elektrowniach, aż 1/5 energii musiała wrócić z powrotem do systemu. Czyli wskaźnik zwrotu energetycznego z inwestycji wynosił marne 5 do jednego. Poziom inwestycji w system energetyczny sięgał w związku z tym aż 4 procent PKB,z czego połowa szła na górnictwo, gdzie średnia zaawansowanych krajów wynosiła 2 procent.
Czy bylibyśmy dziś bogatsi, gdyby komunizm zabił w Polsce więcej ludzi?
czytaj także
O tyle mniej szło na inne potrzeby?
Tak, na bardziej produktywne sektory gospodarki. Do tego blisko 15 procent produkcji przemysłu stalowego szło na kopalnie i ich wyposażenie, więc to się zwyczajnie nie spinało. A poza tym sytuacja gwałtownie się pogarszała, skoro w 1985 roku trzeba było wydobyć aż o 27 milionów ton węgla więcej, by uzyskać ten sam efekt końcowy co w roku 1970. No i cały świat jest teraz w takiej właśnie sytuacji.
W sensie?
Energia jest coraz gorszej jakości, więc potrzeba coraz więcej energii, żeby… pozyskać energię. Przestaje się bilansować. Władcom PRL wydawało się, że Polska na węglu stoi i wystarczy tylko zwiększać wydobycie. Tymczasem, jak wyliczał Albinowski, i tu zacytuję: „na każdą tonę przyrostu zużycia trzeba wydobyć dodatkowe 2,5 tony, a na każdą tonę przyrostu wydobycia trzeba zainwestować w wydobycie 3 ton. Inaczej mówiąc, aby zapewnić przyrost kreatywnego zużycia energii o 1 tonę, trzeba zwiększyć zdolności wydobywcze o 7,5 tony. Takich proporcji nie udźwignie żadna gospodarka”.
Świat zmierza do scenariusza, w jaki się wplątała Polska Rzeczpospolita Ludowa przed trzydziestu laty.
I co się wtedy robi? Zostawmy PRL, ale na świecie?
Oszczędza się na przykład na infrastrukturze, państwie opiekuńczym, porzuca trwały rozwój i żyje na kredyt przyszłości. A w samej energetyce dochodzi się do ściany. Malejąca rentowność inwestycji w nowe złoża utrudnia pozyskiwanie nowych zasobów. Cała sztuka zarządzania ropą i jej rynkiem w kontekście rozwoju sektora polega na tym, że surowiec nie może być ani zbyt tani, by nie zarżnąć inwestorów, ani za drogi, by nie zarżnąć konsumentów.
Jak jest dziś?
Obecnie baryłka spadła poniżej progu dolnego, bo np. w USA, żeby się opłacało wydobywać ropę łupkową, trzeba mieć 51 dolarów za baryłkę, a przy obecnych 30 kończy się inwestycje w poszukiwaniu nowych złóż. Z kolei powyżej pewnego progu zacina się cała gospodarka, bo za dużo środków idzie na energię.
I co będzie dalej?
W granicach 10–15 lat te nożyce się zewrą, tzn. ropa będzie jednocześnie za tania dla inwestorów, by opłacało się łożyć w poszukiwanie nowych złóż, i za droga dla nabywców. I wtedy bajka się skończy. Tak często przywoływany rok graniczny – 2030 – nie dotyczy zatem bezpośrednio katastrofy klimatycznej, która w popularnej narracji wtedy miałaby nastąpić.
„W czasie kryzysu wolny rynek nie działa”. Jak prywatna służba zdrowia (nie) walczy z koronawirusem
czytaj także
A czego dotyczy?
To nie będzie katastrofa klimatyczna w sensie rewolucji czy wybuchu, tylko tak jak z PRL-em, tak jak jego upadek świetnie opisał Jerzy Hausner w książce z 1993 roku Populistyczne zagrożenie w procesie transformacji społeczeństwa socjalistycznego. Nie było żadnej rewolucji, PRL się rozpadł, bo nie dało się podtrzymać gospodarki na fedrowaniu węgla. Zbliżamy się do podobnego momentu w wymiarze światowym. Można oczywiście rozłożyć ten kryzys na składowe, ale energia jest jego częścią bazową, nie do przeskoczenia.
Na pewno?
Wskazują na to choćby opisane już w Granicach wzrostu trajektorie rozwoju – wbrew temu, co mówili krytycy tego raportu, nie przedstawiał on prognozy, jakoby do katastrofy miało dojść już w 2000 roku. Nie, Granice wzrostu przedstawiły rożne scenariusze rozwoju z horyzontem roku 2100, ostrzegając, że trwanie przy modelu gospodarczym z początku lat 70. doprowadzi do załamania w perspektywie stulecia. Dziś, po 50 latach, możemy zweryfikować te scenariusze…
I co nam wychodzi?
Że z niepokojąco dużą dokładnością realizujemy scenariusz nazwany „standard run”. Jeśli więc nic się nie zmieni, to po 2030 roku należy spodziewać się załamania. Scenariusz nie uwzględniał takich interwencji jak pandemia, więc teraz dynamika zmian może nieco się zmienić.
Dlaczego jednak nie posłuchaliśmy tych ostrzeżeń? Bo w teorii neoklasycznej dominującej w ekonomii nie istnieje coś takiego jak granice wzrostu i skończoność zasobów. Dlatego ekonomiści głównego nurtu, jak William Nordhaus, noblista z 2018 roku, odrzucili wnioski Granic wzrostu, nie wnikając nawet w przedstawioną argumentację.
czytaj także
To gdzie jest dla nas nadzieja?
Liderzy unijni i liderzy wielu państw podkreślają, że realizacja Europejskiego Zielonego Ładu jest najlepszym sposobem wyjścia z kryzysu. Jeśli ożywiać gospodarkę, to właśnie przez zielone inwestycje. Ale realizacja tego projektu zakłada jakąś elementarną stabilizację polityczną. A przecież historia podpowiada, że głębokie kryzysy sprzyjają faszyzacji życia i przejmowaniu władzy przez reżimy autorytarne.
Liderzy wielu państw podkreślają, że realizacja Europejskiego Zielonego Ładu jest najlepszym sposobem wyjścia z kryzysu. Jeśli ożywiać gospodarkę, to właśnie przez zielone inwestycje.
Paradoksalnie nie muszą być one antyekologiczne, przeciwnie – łatwo wyobrazić sobie reżimy ekofaszystowskie, które łączą zieloną modernizację z brutalną walką o kurczące się zasoby i Lebensraum. Ta możliwość pokazuje, na jak niepewne wody wpływamy.
Nie nazbyt to katastroficzne?
Mamy pierwsze fakty, na Węgrzech jest już legalnie wprowadzona dyktatura. Francja do 15 kwietnia przedłużyła reżim izolacji społecznej, ale co będzie potem z jej społeczeństwem? Szanse Marine Le Pen na wygraną w kolejnych wyborach prezydenckich, już szacowane na wysokie, szybko mogą wzrosnąć. Nie ćwiczyliśmy jeszcze czegoś takiego.
W swoich ostatnich tekstach podkreślasz, że PiS w Polsce z jednej strony dąży do konsolidacji, utrzymania władzy i jej centralizacji – wyrazem tego jest przekaz na temat wyborów. Z drugiej strony sprawczość w zarządzaniu kryzysem wydaje się mocno iluzoryczna. Te dwa trendy mogą się ze sobą zderzyć? PiS będzie miał władzę pełną, ale bezradną?
W momencie wprowadzenia stanu zagrożenia epidemicznego próbowałem życzliwie interpretować upór wobec terminu wyborów. W programie Tomasza Stawiszyńskiego w TOK FM mówiłem, że Andrzej Duda przekonuje do terminu 10 maja, by nie dokładać rodakom kolejnej informacji pokazującej, że rzeczywistość się załamała. Oczywiście szybko wyszedłem na życzliwego naiwniaka…
Prace nad tarczą antykryzysową w Sejmie w nocy z 27 na 28 marca pokazały, że na jakiekolwiek dobre intencje obecnej władzy liczyć nie wolno, że nie kalkuluje ona swoich działań w kategoriach innej wspólnoty niż jej akolici i zwolennicy. W kalkulacjach tych nie istnieje społeczeństwo, interes ogólny czy, pozwolę sobie na patos, Rzeczpospolita.
Co z tego wyniknie?
Działanie tej władzy jest przykładem czegoś, co Jerzy Hausner nazywał – nie odnosząc się konkretnie do PiS, lecz systemu władzy w Polsce – konsolidacją „zinstytucjonalizowanej nieodpowiedzialności”. Rząd PiS to najbardziej doskonały wyraz tego procesu, bo krajem rządzi człowiek, który za nic nie odpowiada. Realizuje swoją pasję polityczną, nie ponosząc ani odpowiedzialności karnej, ani konstytucyjnej.
To takie wyjątkowe, że Kaczyński rządzi z tylnego siedzenia?
Zachowując oczywiście proporcje, porównywalną możliwość, tzn. pełni władzy i braku formalnej odpowiedzialności, miał chyba tylko Józef Stalin, który aż do maja 1941 roku nie pełnił żadnej istotnej funkcji, oczywiście poza byciem sekretarzem generalnym, czyli prezesem partii. I tu naprawdę nie chodzi o estetykę…
Nawet historyczny kryzys COVID-19 nie przyniósł opamiętania w PiS-ie
czytaj także
A o co?
Ci w Polsce, którzy dziś ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną, są ubezwłasnowolnieni, uzależnieni od kaprysów człowieka, celem którego jest wyłącznie reprodukcja władzy przy jednoczesnym niszczeniu zasobów społecznych, potrzebnych do trwania wspólnoty. To, co się stało w ostatnich dniach, przepchanie kolanem zmian w prawie wyborczym, potem odrzucenie poprawek drugiej izby w Sejmie, to najgorszy komunikat z możliwych.
W jakim sensie?
W Wielkiej Brytanii, a więc kraju rozdartym ostrym konfliktem, na serio rozważa się – te głosy płyną z kręgów elit politycznych sprawujących władzę – ewentualność rządu jedności narodowej. W Izraelu coś takiego już powstało, znów, mimo bardzo głębokich podziałów i premiera oskarżonego o korupcję. Tam zrozumiano, że pandemia to nie jest czas na wygrywanie czegoś dla jednej opcji, na zdobywanie władzy w sytuacji, która nie wiadomo co przyniesie. To pokazuje tragiczny brak wyobraźni społecznej Kaczyńskiego przy niewątpliwej sprawności taktycznej.
Ci w Polsce, którzy dziś ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną, są uzależnieni od kaprysów człowieka, celem którego jest wyłącznie reprodukcja władzy przy jednoczesnym niszczeniu zasobów społecznych, potrzebnych do trwania wspólnoty.
Nie bierze pod uwagę, co może spotkać tych, którzy tę władzę – i wraz z nią odpowiedzialność – sobie zagwarantują?
To jest rodzaj szaleństwa, które grozi bezpieczeństwu państwa, bezpieczeństwu egzystencjalnemu. Nie ma na razie napięć typu wojennego, nie jesteśmy więc jeszcze w sytuacji I czy II Rzeczpospolitej, acz dynamika na wschodzie może być naprawdę różna. Ale to, co się ujawnia przy okazji wszystkich tych działań PiS, wypowiedzi działaczy partii…
O komisarzach w samorządach, które będą chciały zbojkotować wybory?
Na przykład – to jest to, o czym Rafał Matyja wiele pisał, że mianowicie oni utożsamiają silne państwo ze scentralizowanym ośrodkiem władzy. Ale żadne państwo nowoczesne już tak nie działa, nawet chińskie, z jego autorytarną strukturą. Xi Jinping to nie jest prezes. Wszędzie, gdzie państwo działa, władza jest policentryczna, jak już mówiłem, przywołując Helmuta Willkego.
Ale może to nie jest problem Kaczyńskiego i PiS, tylko polskiego państwa w ogóle? Że ono tak „policentrycznie” zwyczajnie nie potrafi działać?
Polska, nieco paradoksalnie, wychodząc z socjalizmu w 1989 roku, zbudowała różne zasoby, by móc tak działać. Przykładem jest struktura samorządowa, ale też aktywne i zróżnicowane społeczeństwo o sporych kompetencjach samoorganizacji. I takie właśnie zasoby trzeba w obecnej sytuacji uruchamiać, tymczasem państwo próbuje centralizować decyzje.
Lokalne batalie z globalnym wirusem. Jak samorządy radzą sobie z pandemią?
czytaj także
Ale jakoś to na razie działa.
Pozornie, tylko w odniesieniu do sfer, którymi można zarządzać nakazowo. Na przykład zamknięcia granic lub izolacji ludzi w domach. Już znacznie trudniej koordynować pracę ochrony zdrowia i tak prostą wydawałoby się sprawę, jak testowanie na wirusa. A dopiero połączenie metod walki z pandemią, kontroli dystansu społecznego, izolowania chorych, testowania może przynieść skutek. Wyraźnie mówią o tym rekomendacje WHO i doświadczenie krajów, które najgorsze mają za sobą.
Może testowanie jest po prostu niewygodne propagandowo? Nie wiadomo, jaki wynik wyjdzie…
To po prostu zbyt złożone zadanie na metodę nakazową, tak samo było z dekretem ministra Piontkowskiego. Nie da się zorganizować zdalnej edukacji, nakazując ją dyrektorom szkół i dając im na to 48 godzin. Bez procedur, scenariuszy lekcji, komputerów i dostępu do sieci dla wszystkich dzieci. Bez zaplecza technicznego, bo państwowe serwery nie mogą dostarczyć materiałów i wszystko idzie na komercyjnej infrastrukturze firm obcych.
Czemu to zatem służy?
Wydanie dekretu przez władzę ma sens o tyle, że on będzie działał w warstwie symbolicznej, która ładnie się sprzedaje w telewizji. Pokazuje się kolejki na granicy, bo one znaczą, że straż graniczna działa i jakiś element mocy państwa został uruchomiony. Tyle że moc jest potrzebna dziś do tego, żeby rozwiązać kryzys, żeby uruchomić zasoby działające autonomicznie, a nie w systemie nakazowym. Przypomnę, że PRL to było państwo o niezwykłym poziomie konsolidacji władzy, za rządów Jaruzelskiego najwyższym chyba w dziejach Polski.
A jednak nie obroniło socjalizmu, choć miało go bronić jak niepodległości.
Bo było niesterowne i nie adaptowało się do zmieniających warunków. Próbowało przykroić pod siebie realną strukturę społeczną, przez co ona zaczęła się rozpadać na mikrostruktury, alternatywne obiegi życia w gospodarce, przestrzeni społecznej i kulturze, często niestety pasożytnicze i anomiczne. System przegrał ze społeczną i fizyczną entropią. Dosłownie zabrakło energii, by całość dalej podtrzymywać, nastąpił kolaps mimo koncentracji władzy.
A teraz?
A teraz Kaczyński próbuje zrealizować podobny scenariusz, tylko 30 lat później, kiedy społeczeństwo jest jeszcze bardziej zróżnicowane i tym mniej poddaje się władczemu zarządzaniu przez państwo, ze szczytu hierarchii. Mechanizmem, który Jaruzelski również stosował, było kupowanie pokoju społecznego koncesjami w rodzaju wcześniejszych emerytur.
PiS też próbuje.
Transfery i koncesje tego rodzaju są stosunkowo łatwe, natomiast niesprawność państwa wychodzi gdzie indzie. Choćby przy programie Czyste powietrze – okazało się, że nie można go sobie z Warszawy zrealizować. Co dopiero mówić o zarządzaniu tak głębokim kryzysem jak obecnie. Zwłaszcza, gdy brakuje nie tylko kompetencji, ale także elementarnej dobrej woli.
Nie mogą i nie chcą?
W sytuacji takiej jak obecna podstawowym zadaniem władzy działającej w interesie wspólnym jest utrzymanie integracji społecznej, zapobieganie rozpadowi więzi.
czytaj także
Weźmy przykład systemu edukacji – w czasie takiego kryzysu nacisk powinien być położony na utrzymanie relacji z uczniami, na zapewnienie im poczucia, że jednak są częścią większej całości, a nie szczurami w brutalnym wyścigu. Tymczasem zgodnie z dyspozycjami szkoła ma udawać, że działa normalnie, choć bez jasno zdefiniowanego komunikatu, jak to ma wyglądać, za wszystko odpowiedzialni są dyrektorzy szkół. Więc reakcje są różne, część nauczycieli wyłamuje się ze schematu i rezygnuje z fikcji realizacji podstawy programowej, inni odwrotnie, na niepewność reagują nadgorliwością w zlecaniu zadań.
Przyznam, że trudno mi sobie wyobrazić dzisiejszych nastolatków wchodzących w dorosłe życie z doświadczeniem traumy Wielkiej Pandemii, podczas której zostali pozbawieni jakiejkolwiek społecznej podmiotowości. Państwo tego pytania nie podejmuje, działa po to, by w jego cieniu można było przeprowadzić nocny skok na władzę.
**
Edwin Bendyk – dziennikarz, publicysta, pisarz. Pracuje w tygodniku „Polityka”. Autor książek Zatruta studnia. Rzecz o władzy i wolności (2002), Antymatrix. Człowiek w labiryncie sieci (2004), Miłość, wojna, rewolucja. Szkice na czas kryzysu (2009) oraz Bunt sieci (2012). W 2014 roku opublikował wspólnie z Jackiem Santorskim i Witoldem Orłowskim książkę Jak żyć w świecie, który oszalał. Wykłada w Collegium Civitas, gdzie kieruje Ośrodkiem Badań nad Przyszłością. Członek Polskiego PEN Clubu oraz European Council on Foreign Research.
28 kwietnia nakładem POLITYKI ukaże się najnowsza książka Edwina Bendyka pt. W Polsce, czyli wszędzie. Rzecz o upadku i przyszłości świata.
