Co oznacza wygrana Zełenskiego na Ukrainie?

Wybory prezydenckie na Ukrainie zjednoczyły wschód i zachód, lecz pokazały inny dramatyczny rozłam: pomiędzy ukraińskimi elitami – beneficjentami pomajdanowej transformacji – a resztą kraju.

 

Wybory na Ukrainie skończyły się bez niespodzianki – 21 kwietnia prezydentem kraju został wybrany Wołodymyr Zełenski, urodzony w Krzywym Rogu komik i producent telewizyjny, a także protegowany oligarchy Ihora Kołomojskiego. Uzyskał rekordowe 73% głosów i pokonał urzędującego prezydenta Petra Poroszenkę.

Atmosfera w sztabach w dniu wyborów odpowiadała wynikom: u Zełenskiego radosny chillout, tłok, piłkarzyki i szampan; u Poroszenki pustki i nudzący się reporterzy – nie wpadli nawet zaprzyjaźnieni posłowie. Po ogłoszeniu wyników exit polls Zełenski obiecał walczyć o uwolnienie ukraińskich jeńców z rosyjskiej niewoli i zachęcał inne kraje poradzieckie, by brały przykład z Ukrainy w kwestii demokratycznej zmiany władzy. Poroszenko z kolei obiecał oponentowi pomóc w kontaktach z Zachodem, a swoim zwolennikom – że pozostanie w polityce.

W dziejach niepodległej Ukrainy Poroszenko był zdecydowanie najlepszą głową państwa: pod jego rządami udało się stawić czoła agresji rosyjskiej w 2014 roku, zintensyfikować współpracę z UE i USA, podpisać umowę o ruchu bezwizowym i uniezależnić ukraińską Cerkiew prawosławną od Moskwy.

Ale nie da się zapomnieć o jego ciemnej stronie – zwalczając kryzys na Ukrainie, dbał o majątki swoje i kolegów, chronił urzędników zamieszanych w szemrane interesy, a czasem nawet zabójstwa – jak w przypadku zamachu na chersońską aktywistkę Katię Handziuk. Wspierał reformę samorządów i policji, ale zaniedbał sądy i walkę z korupcją. Jako prezydent nie odpowiadał za sprawy gospodarcze, obarcza się go jednak również odpowiedzialnością za trzykrotny spadek kursu hrywny i drożyznę w sklepach.

44% Ukraińców w połowie kwietnia deklarowało, że zagłosuje na Zełenskiego przeciwko Poroszence. Lecz nie tylko elektorat negatywny obecnego prezydenta doprowadził Ze na szczyty władzy.

Czym komik urzekł Ukraińców

Na pierwszy rzut oka wydaje się, że Zełenski zjednoczył mieszkańców swego kraju jak nikt dotąd. Do tej pory na Ukrainie dało się wyróżnić dwa wyborcze makroregiony – zachodnio-centralny i południowo-wschodni, które wspierały odpowiednio bardziej prozachodnich i prorosyjskich kandydatów. Zełenski zwyciężył wszędzie – od dwudziestu lat gościł w każdym zakątku kraju jako twarz popularnych programów satyrycznych.

Ukraińcy od lat uważają się za jeden z najbardziej nieszczęśliwych narodów świata. Liczne kryzysy gospodarcze i polityczne po 1991, tocząca się wojna, a jednocześnie geograficzna bliskość Zachodu, która sprawia, że dobrobyt i bezpieczeństwo wydają się na wyciągnięcie ręki – nic dziwnego, że wschodni sąsiedzi Polski są pełni frustracji. Zełenski-komik dawał Ukraińcom pośmiać się z siebie i rządzących – był źródłem rzadkich pozytywnych emocji. A w 2015 rola prezydenta Ukrainy Wasyla Hołoborodki w serialu Sługa narodu uwiarygodniła go jako osobę zdolną do rządzenia państwem.

– Zełenski dobrze zdiagnozował samopoczucie ukraińskiego społeczeństwa – podkreśla psycholożka polityki Switłana Czunichina. – Z jednej strony frustrację z powodu niekończącej się wojny i biedy, z drugiej – przeświadczenie, że naród zawsze ma rację i nikomu nie jest nic winny. Do tego w odróżnieniu od polityków starszej generacji potrafi okazywać szczerość. To niekoniecznie znaczy, że jest szczery jako człowiek, tylko że w konkretnym momencie potrafił tę szczerość najpierw skomercjalizować, a później przekuć w kapitał polityczny.

Debata prezydencka na Ukrainie bardziej przypominała bitwę raperów niż dyskusję

73% dla Zełenskiego to wspólnota nie wizji i celów, tylko emocji. Komik dobrze złapał nastroje antyestablishmentowe, które na Ukrainie są nie mniej mocne niż w państwach zachodnich, a zamiast poważnego programu zmian zaproponował wyborcom chleb i igrzyska. Do tego najlepiej ze wszystkich kandydatów wykorzystał media społecznościowe. Przykładem jest debata na kijowskim Stadionie Olimpijskim, która odbyła się 19 kwietnia.

Zełenski po pierwszej turze wrzucił na Youtube’a filmik, w którym wezwał Poroszenkę do spotkania na stadionie. Prezydent, którego sztab słabo umie w internety, musiał propozycję przyjąć. Spotkanie kandydatów i ich zwolenników przypominało kozacką radę, gdzie zamiast dialogu były hasła ze sceny i krzyki z trybun. Poroszenko grał na publiczność zgromadzoną na stadionie, Zełenski – na miliony przed ekranem. I chociaż Poroszenko jest bardziej doświadczonym i merytorycznym mówcą, to chwytliwe, krytyczne wobec władzy wypowiedzi Ze – każda z nich świetnie nadawałaby się na tweet – zapewniły mu, jeżeli nie zwycięstwo, to bardzo korzystny remis.

Kandydat ze świata kamer

– Dla Ukraińców w tej chwili kwestie prawdy i sprawiedliwości są ważniejsze od bezpieczeństwa – konstatuje Czunichina.

Zaprzeczenie, gniew, negocjacje, depresja. Akceptacja?

Tego wyboru elektoratowi Zełenskiego nie mogą wybaczyć zwolennicy Poroszenki. Piszą na Facebooku i Twitterze o „zepsutym i niewdzięcznym narodzie” czy „debilach, po których znów będziemy zbierać kraj”. Odgrażają się, że „wyjadą do Lwowa/Londynu/Kanady”, że „będąc wśród tych 24%, czują się częścią narodu wybranego”, i zauważają, że „jeżeli spojrzeć na frekwencję, to i tak nie tak dużo na tego Ze zagłosowało”. Krajobraz po bitwie, dobrze znany polskiemu czytelnikowi.

Zwycięstwo Zełenskiego nie pokazało – jak zwykle – rozłamu kraju na wschód i zachód, lecz przepaść pomiędzy beneficjentami a przegranymi w wyniku zmian po 2014 roku. Jak napisał bloger Iwan Werstiuk – pomiędzy tymi, którzy zarabiają tysiąc euro miesięcznie, i tymi, co mniej. Okazało się również, że większość społeczeństwa nie akceptuje wulgarnego neoliberalizmu ukraińskich elit w podejściu do gospodarki ani tradycjonalizmu w podejściu do spraw tożsamościowych.

Refleksji wśród elit na razie brak. Poza nielicznymi wyjątkami pisarze, dziennikarze i liderzy trzeciego sektora piszą o końcu epoki godności i nadchodzących ciemnych latach. Są zrozpaczeni, że ich praca na rzecz budowania narodu nie została doceniona, odgrażają się, że będą uważnie patrzeć Zełenskiemu na ręce. Oponenci wytykają im brak empatii i polecają wyjście z fejsa na ulicę.

Zełenski, czyli zemsta na Ukrainie

Czy takie debaty nie są toksyczne dla kraju? Ołeksij Macuka z Donieckiego Instytutu Informacji uważa, że wręcz mu służą. – Coraz mniej Ukraińców pozostaje poza dyskusją o losach państwa. Rosja przez pięć lat opowiadała, że Ukraina nie jest prawdziwym państwem, a życiem obywateli steruje Waszyngton. Tymczasem frekwencja na wschodzie Ukrainy wzrosła. To oznacza, że ludzie uważają, że państwo funkcjonuje i warto współdecydować o jego kształcie. Im mocniej ludzie angażują się w dyskusję, choćby emocjonalnie, tym bardziej to państwo staje się ich państwem. A to najlepsza szczepionka na hybrydowe zagrożenia ze strony Moskwy.

Szanse i zagrożenia

Wyborcy sporo oczekują od przyszłego prezydenta: 39% chce, by obniżył opłaty komunalne, 35% – by przedstawił w parlamencie projekt ustawy o uchyleniu immunitetu poselskiego, 32% – by walczył z korupcją. Tych kompetencji prezydent Ukrainy w większości nie ma, więc elektorat Zełenskiego już za chwilę może się komikiem srogo rozczarować.

Dlatego istnieje ryzyko, że nowa ekipa zacznie od efektownych, lecz chaotycznych działań, by dłużej utrzymać się na fali. Już w niedzielę w sztabie wyborczym krążyły pogłoski, że Ze zacznie swoje rządy od mianowania nowego prokuratora generalnego, który wytoczy kilka spraw najbardziej nielubianym członkom ekipy Poroszenki.

Liderzy europejskich państw – w tym Andrzej Duda jako pierwszy – pogratulowali Zełenskiemu zwycięstwa i zapewnili, że wspierają euroatlantycką integrację Kijowa. Co nie oznacza, że nabrali zaufania do nowego partnera.

Ekspertom i dyplomatom przeszkadza nie tyle brak doświadczenia showmana, ile jego mglisty program i brak fachowego zaplecza. Kandydat na wszelkie sposoby unikał debat i wywiadów, by tylko nie musieć precyzować swoich poglądów. O tym, że na pewno nie będzie prosił Putina o pokój za wszelką cenę, że chce kontynuować format normandzki i porozumienia mińskie, mówił podczas zamkniętych spotkań z dyplomatami, a publicznie – tylko pod koniec kampanii.

Koniec epoki?

– Europejska prasa patrzy na Zełenskiego oczami zwolenników Poroszenki, ocenia go przez pryzmat zachodnich populistów: Berlusconiego, Grillo czy Trumpa – twierdzi prof. Mychajło Minakow z Kennan Institute. – Zełenski sprytnie korzysta z nowych mediów i unika tradycyjnych schematów komunikacji politycznej, lecz w odróżnieniu od zachodnich kolegów jest politykiem inkluzywnym. Nie nawoływał Ukraińców, by zjednoczyli się wokół walki ze wspólnym wrogiem – migrantami czy jakąś piątą kolumną.

Przez lata elity ukraińskie poruszały się w ramach dwóch wrogich sobie modeli: proeuropejskich ukraińskojęzycznych patriotów i prorosyjskich rosyjskojęzycznych „postsowietów”. Zełenski, który sam jest rosyjskojęzycznym Żydem, wywrócił ten stołek: możesz mówić po rosyjsku, mieć sentyment do kultury postsowieckiej, ale czuć się Ukraińcem, potępiać agresywne działania Rosji i mieć europejskie aspiracje.

Nie zjeść ciastka i nie mieć ciastka

Zełenski woli mówić po rosyjsku, kręcił filmy dla Rosjan i dostaje komplementy od propagandzistów Kremla – to poszlaki, które pozwalają spekulować o możliwym ociepleniu relacji pomiędzy Moskwą a Kijowem. Pisarka Oksana Zabużko sugeruje, że Zełenski jest projektem rosyjskich służb specjalnych, implementowanym od lat – na pozór niewinne komedie z jego udziałem miałyby wrzucić Ukrainę w ramiona Moskwy. Ekipa Poroszenki też opowiada zachodnim dyplomatom o powiązaniach Zełenskiego z Rosją, lecz proszona o konkrety, niczego wskazać nie może.

O dostęp do przyszłego prezydenta rywalizują dziś starzy koledzy filmowcy, byli członkowie rządzącej Ukrainą przed 2014 rokiem Partii Regionów, ale też młodzi reformatorzy. I ludzie oligarchy Ihora Kołomojskiego.

Powiązania z Kołomojskim to chyba najpoważniejszy i najlepiej udokumentowany zarzut, który stawia pod znakiem zapytania niezależność Zełenskiego. Prezydenta-elekta i magnata finansowo-przemysłowego łączy nie tylko wspólny biznes: prawnik Kołomojskiego konsultował kampanię Zełenskiego i razem z nim odwiedził oligarchę w Tel Awiwie i Genewie. Sam Kołomojski wspierał w tych wyborach kilku kandydatów, by ugrać szerszy wpływ na państwo w ramach nowego układu sił.

Komik prezydentem? Pięć lat po Majdanie Ukraińcy dalej głosują na mniejsze zło

– Od 2016 polityka ukraińska jest polem walki Poroszenki, który skupił się na konsolidacji władzy w swoich rękach, z grupami oligarchów wspierających lub zwalczających ten proces – przypomina Minakow. – Kołomojski i Poroszenko stoją po różnych stronach barykady. Wszystko wskazuje na to, że Zełenski będzie prezydentem słabym, więc nowy układ sił poznamy dopiero po wyborach parlamentarnych. Jego wyrazem będzie nowa koalicja i uzgodniony przez oligarchów premier, a nie Zełenski.

Ukraina bliżej Europy

Chociaż nad Dnieprem nie zwyciężył kandydat, który w swoim programie kładł większy nacisk na integrację z UE, a ludzie najbardziej zasłużeni dla szerzenia wartości europejskich mówią o fiasku Majdanu, Ukraina nigdy dotąd nie przeprowadziła swoich wyborów w tak „zachodni” sposób.

Ukraińcy nie wyjadą do Niemiec. Ale nie dlatego, że w Polsce jest im dobrze

Głosowanie przebiegło spokojnie, fałszerstw nie odnotowano. W wiadomościach królowały zdjęcia wyborców, który przyszli głosować z kotem, i historia kobiety, która zjadła kartę w lokalu wyborczym – śmiech i nuda jak w Starym Świecie. Wyniki minimalnie różniły się od danych exit polls, przegrany obiecał przekazanie władzy i wsparcie dla zwycięzcy, a zwycięzca nie wykluczył, że w jego ekipie znajdzie się miejsce dla przedstawicieli zespołu oponenta. Ukraina dokonała pokojowej zmiany władzy drogą demokratyczną, co rzadko zdarza się na wschód od Polski.

Autentycznie zachwyceni ukraińskimi wyborami są Rosjanie: podziwiają debaty, konkurencję, pluralizm w mediach. O ile Majdan wielu Rosjanom nie pasował jako sposób walki o demokrację, o tyle dynamiczna kampania i uczciwe liczenie głosów bardzo się spodobały. Tego Putin zawsze się bał najbardziej na Ukrainie i na Zachodzie: nie rządów konkretnych osób, a demokracji i rządów prawa.