De persoonlijkheid van onze tijd is flexibel en tegelijkertijd gefragmenteerd. Precies wat de neoliberale wereld vraagt: individualistisch tot in het extreme, gericht op consumptie en het vergaren van sensatie, zonder vaste plek, met talloze maar oppervlakkige relaties en fragiele banden.
This text has been auto-translated from Polish.
Toen ik op de universiteit zat, las iedereen De neurotische persoonlijkheid van onze tijd van Karen Horney. Je kon een diagnose stellen bij docenten en collega's en een beetje lachen om de manier waarop ze zo in het plaatje pasten. Maar dat niet alleen: het idee dat sociale omstandigheden dominante psychologische types kunnen vormen drong tot ons door. Het was 1990, we wisten nog niet wat kapitalisme was.
Ik moest aan die ervaring denken toen het twee jaar geleden verschenen boek Invulnerables e invertebrados (Barcelona, Anagrama 2022) van Lola López Mondéjar in mijn handen viel. López Mondéjar vraagt zich af wat voor persoonlijkheid het hedendaagse, niet-liberale kapitalisme voortbrengt. Het antwoord ligt besloten in de titel: "invulnerables" is zoveel als onkwetsbaar voor letsel, en "invertebrados" betekent "ruggengraatloos".
Unik
Het lijkt erop dat de postmoderniteit te moeilijk is geworden voor mensen. We weten steeds meer over de wereld, terwijl tegelijkertijd de informatie die van alle kanten binnenkomt het gevoel van machteloosheid alleen maar versterkt. Heb jij dit gevoel niet gehad? Eco-coöperaties, de fiets, de strijd met winkeliers over plastic tasjes en de herbruikbare waterfles, en daaronder het gevoel dat het geen verschil zal maken en dat het annuleren van een vakantie of het verkopen van een auto alleen maar onzin zou zijn.
Als gevolg daarvan doen we alsof we niets weten, of we plaatsen de pijn van wat we wel weten op een plek die ons beschermt tegen verlamming en ons in staat stelt te leven alsof we het niet weten. Negatie en dissociatie - de twee primaire mechanismen die ons beschermen tegen het lijden dat gepaard gaat met hulpeloosheid en het gevoel kwetsbaar te zijn.
In Freuds tijd ontsnapte men aan spanning door te ontkennen, wat een reeks symptomen veroorzaakte. Het ziekenhuis Salpêtrière zat vol met vrouwen die met hysterie reageerden op de druk van een patriarchale omgeving. Vandaag de dag worden we eerder geconfronteerd met massa's aangepaste mensen die, in hun eigen gedachten, geen hulp nodig hebben en hun omgeving niet lastig vallen.
Dissociatie is een ontwijking, die het mogelijk maakt om snel en gemakkelijk afstand te nemen, zich los te maken van het conflict, uit de relatie te stappen en zich niet angstig te voelen over de tegenstrijdigheden in de eigen acties en houdingen. Kortom: zich aanpassen aan alles en vooral aan de markt. De persoonlijkheid van onze tijd is flexibel en tegelijkertijd gefragmenteerd. Precies wat de neoliberale wereld vraagt: individualistisch tot in het extreme, gericht op consumptie en het verzamelen van sensatie, zonder vaste plek, met talloze maar oppervlakkige relaties en fragiele banden.
Met 'ruggengraat' doelt López Mondéjar op een integrerend principe van het zelf, een idee van het ideale zelf dat haaks kan staan op wat we feitelijk doen en op de wereld waarin we leven. Het stelt ons in staat om onze aspiraties en verlangens te vergelijken met de mogelijkheden die de maatschappij biedt om ze te realiseren. Dit leidt tot conflicten, wat niet comfortabel is, maar een voorwaarde blijft voor contact met de werkelijkheid. Anders kunnen fragmenten van het zelf naast elkaar bestaan zonder problemen of schuldgevoelens te veroorzaken.
Door het realiteitsprincipe
Het probleem is dat dit soort vermijding niet leidt tot het oplossen van problemen. Sterker nog: het maakt het onmogelijk om ze te confronteren. Het lijkt alsof er geen gevaar op ons afkomt, maar om echt verschil te kunnen maken, moet je eerst het gevaar voelen. Ondertussen beschermt de persoonlijkheid van onze tijd ons hier effectief tegen. López Mondéjar gelooft dat dit mechanisme wordt opgewekt door het sociaaleconomische systeem en het tegelijkertijd versterkt. We fantaseren dat we een onoverwinnelijke Achilles zijn geworden die niet gekwetst kan worden.
Dat kan echter wel. Moderne samenlevingen die het ethos van de verzorgingsstaat hebben losgelaten of consequent hebben losgelaten, zijn als drijfzand. Onder onzekere omstandigheden voelen mensen zich er steeds onzekerder op en de angst en het ongemak die daarmee gepaard gaan blijven, zij het onder het tapijt geveegd.
Een goed voorbeeld is de obesitasepidemie. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie is het aantal mensen met obesitas verdubbeld sinds 1980 (cijfers 2016). Vijfentwintig jaar geleden overschreed 7,4 procent van de bevolking boven de achttien jaar de obesitasgrens en in 2012 was dat al 17 procent. Als we kijken naar gegevens over overgewicht, komt dit percentage uit op 53,7 procent.
We hebben te maken met een ernstig probleem, en wel op maatschappelijke schaal, wat zich vertaalt in de gezondheid van de maatschappij en specifieke mensen, om nog maar te zwijgen over de kosten van de gezondheidszorg. De oorzaken van obesitas variëren, maar psychologische factoren lijken de overhand te hebben. Het verliezen van de controle over voeding wordt een manier om om te gaan met emoties waarvoor geen plaats is.
Er is echter nog iets anders interessant. Wanneer obesitas alleen nog maar wordt behandeld als een uiting van diversiteit, verdwijnt het echte probleem en blijkt erover praten een cesuur en een uiting van discriminatie te zijn. López Mondéjar ziet de kritiek op vetfobie ook (maar niet alleen) als een gebaar van weigering om de grenzen van de werkelijkheid te erkennen. Obesitas is ongezond en het gaat niet alleen om hoe we eruit zien. Niet om esthetische redenen, maar vanwege de achterliggende problemen die aangepakt moeten worden.
De schoonheidsrolmodellen van tegenwoordig zorgen voor een enorme druk. En toch vertellen statistieken ons dat aanpassing niet de enige en ook niet de belangrijkste strategie is om hierop te reageren. Problemen met anorexia, d.w.z. met destructieve aanpassing aan opgelegde normen, zijn slechts een kleine marge vergeleken met de omvang van het obesitasprobleem. De overgrote meerderheid van de bevolking kiest ervoor om het ideaal gelijk te stellen aan zijn tegendeel. Hierachter schuilt het geloof dat alles mogelijk en even waardevol is en dat er geen echte grenzen zijn. Het spanningsveld tussen wat maatschappelijk is voorgeschreven en onze keuzes zou tot conflicten moeten leiden, maar dit verdwijnt als bij toverslag.
Door dissociatie wordt alles mogelijk. "Vervul je dromen" en "wees jezelf", precies zoals de reclames suggereren. Alleen de consumptie blijft onveranderd.
Functionele psychopaat
Onophoudelijke activiteit is een manier om de fantasie van het almachtige en oorzakelijke zelf te versterken en tegelijkertijd te ontsnappen aan de behoeften, het verdriet en de teleurstelling die onmogelijk te accepteren zijn. Tegelijkertijd valt de keuze om te handelen samen met de eisen van het neoliberalisme en de markt. Het past in het ideaal van concurrentievermogen en productiviteit. Ondernemerschap wordt gecombineerd met extreem individualisme - de ander is slechts een tegenstander die overwonnen moet worden, vaak tegen elke prijs.
De waarden van het hedendaagse kapitalisme en de mechanismen die gepaard gaan met het type persoonlijkheid dat ze voortbrengen, zetten aan tot agressie. In een daad van geweld krijgt de dader een gevoel van controle over anderen en over de situatie. Gewelddadige actie geeft hem het gevoel machtig te zijn in plaats van kwetsbaar, afhankelijk en vatbaar voor verwondingen. Op die manier buigt het gevoel van machteloosheid af en smoort het de frustratie die zich in hem opbouwt in de kiem. Het is heel gemakkelijk om het bestaan ervan te ontkennen, omdat de reparatie van het zelfbeeld onmiddellijk gebeurt. Moeilijke emoties komen niet in het bewustzijn, maar het plezier dat gepaard gaat met de ontlading is heel sterk.
De fantasie van almacht en onafhankelijkheid maakt het ook moeilijk om de eigen fouten te zien en het bijbehorende conflict tussen zelfbeeld en werkelijkheid te ervaren. De doelen van de actie rechtvaardigen en de rationalisatie maakt de rest af: verantwoordelijkheid en schuld verdwijnen van de horizon.
Dit gaat gepaard met een fenomeen dat López Mondéjar de pandemie van functionele psychopathie noemt. In het apocalyptische kapitalisme voelt de psychopaat zich als een vis in het water en de bazen prijzen hem alleen maar. De harde huid, de ongevoeligheid voor zijn eigen pijn en die van anderen, de instrumentele omgang met mensen en relaties en de vervreemding zorgen ervoor dat hij zich over geen enkele grens zorgen hoeft te maken.
Bij anderen worden cycli van intense activiteit afgewisseld met perioden van moedeloosheid. De ziektes van deze tijd zijn depressie en bipolaire stoornis. Het narcistische zelfbeeld omvat ook het verlangen naar geluk. Het ophemelen van beelden van geluk, die het hele leven lijken te omvatten, wordt een verplichting en plant tegelijkertijd de verhulling van echte problemen. De jonge, vrolijke, actieve en dynamische mens bezwijkt onder het gewicht van deze eisen. Chronische eenzaamheid en leegte zijn de andere kant van dezelfde medaille.
Tindermodel
Het ontvluchten van conflicten geldt ook voor intieme relaties. López Mondéjar is van mening dat de behoefte aan genegenheid tegenwoordig gênanter is dan seks. Het geluksvereiste geeft de voorkeur aan verliefdheid, waarin geen ruimte is voor meningsverschillen, maar verlangens voor bijna honderd procent worden bevredigd. Wanneer er moeilijkheden ontstaan tussen mensen, is er een gevoel dat de liefde voorbij of onvoldoende is. Men zoekt het elders, volgens zijn eigen lijst van behoeften. Datingsites bieden suggesties en kwaliteiten van potentiële partners, op basis waarvan de meest geschikte kunnen worden gekozen.
Ze anticiperen niet op de inspanning die nodig is om een duurzamere band te creëren, op de toewijding zonder welke vertrouwen moeilijk is, op loyaliteit, verantwoordelijkheid, instemming met de eisen die een ander stelt of acceptatie van zijn of haar beperkingen. Als gevolg daarvan worden er geen banden gevormd die de behoefte aan nabijheid kunnen bevredigen. Naast het vluchten in een nieuwe relatie, kan de uitweg de veelheid aan polyamoreuze relaties zijn, wat betekent dat er altijd iemand beschikbaar is om aan onze verwachtingen te voldoen.
De prijs van adaptieve praktijken en fantasieën is de verzwakking van toch al inefficiënte sociale banden, die de enige remedie zijn tegen machteloosheid. "Weggaan. Weglopen, van adres, geliefde, baan veranderen is vaak een vorm van verdediging tegen frustratie [...]. En tegelijkertijd een vorm van aanpassing aan de eisen van een productiesysteem dat wil dat we geen eigen plek hebben, vrij, licht en zonder verplichtingen zijn."
