Niezwykle rzadko dyskutuje się o antysemityzmie innym niż ten pochodzący ze strony skrajnej prawicy i ugrupowań neonazistowskich. Bardzo rzadko ktoś odważył się wspomnieć, że rosnącym problemem jest antysemityzm nowych Szwedów, dość powszechny wśród imigrantów z krajów Bliskiego Wschodu. Tekst Katarzyny Tubylewicz.
Zacznijmy od wyznania: napisanie tego tekstu zajęło mi więcej czasu niż planowałam, ponieważ długo zastanawiałam się nad tym, czy akurat w Polsce temat, który za chwilę poruszę, nie zostanie potraktowany jako dolewanie oliwy do „antyuchodźczego” ognia.
Następnie popukałam się w głowę. Dlaczego? Bo dokładnie ten rodzaj ostrożności polegającej na unikaniu tematów, które mogłyby sprzyjać niedemokratycznym siłom, zaognił w Szwecji wiele społecznych problemów, w tym tytułowy antysemityzm. Jeśli czegoś możemy się nauczyć od dzisiejszej Szwecji, to właśnie tego, że przemilczenie sprzyja nasileniu, a nie leczeniu.
czytaj także
Warto to głęboko przemyśleć, także w spolaryzowanej Polsce.
Lewicowe tabu
Jednym z największych grzechów szwedzkiej lewicy, zarówno politycznej, jak i medialnej, było wieloletnie wyciszanie i czynienie tematami tabu kwestii, które mogłyby przedstawić w złym świetle grupy definiowane jako najsłabsze w społeczeństwie, jako nowy proletariat.
Do niedawna niezwykle rzadko dyskutowało się w Szwecji o antysemityzmie innym niż ten pochodzący ze strony skrajnej prawicy i ugrupowań neonazistowskich. Bardzo rzadko ktoś odważył się wspomnieć, że rosnącym problemem jest antysemityzm nowych Szwedów, dość powszechny wśród imigrantów z krajów Bliskiego Wschodu.
Tubylewicz: Nie możemy ze strachu przed tworzeniem stereotypów przymykać oczu na fundamentalizm
czytaj także
Oczywiście co jakiś czas zdarzył się niepokojący reportaż, na przykład o nauczycielce, która ze strachu przed uczniami ukrywa swoje żydowskie pochodzenie, albo o uczniach, którzy odmawiają uczenia się na lekcjach historii o Holocauście, ponieważ nie lubią Żydów.
W roku 2015 szwedzka jedynka pokazała w programie Uppdrag granskning głośny reportaż o sytuacji Żydów w Malmö. Dziennikarz Petter Ljunggren wybrał się wtedy na spacer po mieście w kipie na głowie i z widoczną gwiazdą Dawida. Spacer wyjaśnił nieco powody, dla których od jakiegoś czasu mówiło się, że Żydzi zaczynają się z Malmö wyprowadzać. Ljunggrenowi grożono, wykrzykiwano za nim obelgi, a w końcu obrzucono go jajkami i zmuszono do opuszczenia wielokulturowej dzielnicy Rosengård.
W roku 2009 badanie przeprowadzone wśród 4700 szwedzkich licealistów na zamówienie państwowej instytucji Forum för Levande Historia (Forum Żywej Historii) wykazało, że spośród muzułmańskich uczniów aż 55 procent ma negatywny stosunek do Żydów. Te wszystkie sygnały alarmowe roztapiały się jednak w morzu dyskusji na inne tematy. „Importowany antysemityzm” stanowił tabu (już samo użyte przeze mnie tutaj określenie brzmiało niesłychanie podejrzanie, niemal brunatnie). Nie chciano dyskusją na ten temat pogłębiać innego obecnego w szwedzkim społeczeństwie poważnego problemu, którym jest i była islamofobia.
Odnoszę wrażenie, że kiedy tematy antysemityzmu oraz islamofobii pojawiały się w jednym czasie, w lewicowych głowach dokonywała się kalkulacja dotycząca tego, która z doświadczających nienawiści mniejszości jest gorzej zintegrowana ze społeczeństwem oraz w gorszej sytuacji ekonomicznej. Następnie skupiano się na obronie mniejszości słabszej uznając, że ta bardziej zasiedziała i lepiej ustawiona znajdzie sobie innych obrońców. Kłopot w tym, że to lewica tradycyjnie troszczy się o losy mniejszości, więc grupa zapomniana przez lewicę zostaje zapomniana absolutnie. Z tego powodu antysemityzm w Szwecji rósł i miał się dobrze.
Krytyka polityki Izraela czy antysemityzm?
Jaskrawo widoczne stało się to zwłaszcza po decyzji Donalda Trumpa o przeniesieniu ambasady USA do Jerozolimy. Decyzja amerykańskiego prezydenta została gwałtownie oprotestowana przez bliskowschodnią diasporę w całej Europie Zachodniej. Tymczasem w Szwecji protesty przyjęły jednoznacznie antysemickie formy. Zaczęło się od dwóch demonstracji w Malmö, podczas których tłum krzyczał o kolejnej intifadzie i o tym, że czas zabijać Żydów. Zaraz potem synagoga w Göteborgu, w której właśnie odbywało się duże młodzieżowe spotkanie, została obrzucona koktajlami Mołotowa.
Silny, kolonizujący Izrael jako zaprzeczenie słabego Żyda z getta
czytaj także
O sprawcach ataku jako pierwszy napisał magazyn Expo, który specjalizuje się w walce z nietolerancją i różnymi formami ekstremizmu. Według Expo ataku na synagogę dokonali dwaj Syryjczycy i jeden Palestyńczyk. Dwa dni po Göteborgu doszło do próby podpalenia synagogi w Malmö, a wcześniej do demonstracji przeciw decyzji Trumpa w Sztokholmie, podczas której obok antysemickich haseł wznoszono też okrzyki poparcia dla socjaldemokratycznej minister spraw zagranicznych Margot Wallström (która na samym początku swojej kadencji doprowadziła do uznania przez Szwecję Palestyny jako państwa).
Svante Weyler, przewodniczący Szwedzkiego Komitetu Przeciw Antysemityzmowi SKPA (Svenska kommittén mot antisemitism), w wywiadach dla prasy podkreśla, że nie jest niczym nowym, iż wydarzenia na Bliskim Wschodzie stają się pretekstem do atakowania szwedzkich Żydów, ale konfliktu izraelsko-palestyńskiego nigdy nie wolno uznać za „wytłumaczenie” antysemityzmu.
czytaj także
Tradycyjnie propalestyńskim socjaldemokratom także zdarzało się przedstawiać konflikt palestyńsko-izraelski jako swego rodzaju okoliczność łagodzącą ocenę postaw antysemickich. Palmę pierwszeństwa należałoby tu przyznać byłemu przewodniczącemu zarządu gminy Malmö z ramienia socjaldemokratów, Ilmarowi Reepalu, który sugerował, że Żydzi w Malmö są w pewnym sensie „sami sobie winni”, że dotyka ich antysemityzm, bo gmina żydowska powinna jednoznacznie odciąć się od polityki Izraela w Strefie Gazy.
Poza obciążaniem szwedzkich Żydów winą za politykę Izraela, Reepalowi zdarzało się też publicznie narzekać na bycie atakowanym przez „żydowskie lobby”. Tego rodzaju język potrafi się w Szwecji przedzierać do mediów także dziś. Dość wspomnieć, że szwedzka telewizja użyła sformułowania, że „za decyzją Trumpa o przeniesieniu ambasady USA do Izraela stoi amerykańskie lobby żydowskie” (po kilku dniach SVT przeprosiło za to cokolwiek gomułkowskie sformułowanie).
Kłopotliwa forma dyskryminacji
Aje Carlbom, profesor antropologii z Uniwersytetu w Malmö, w artykule na temat fali antysemityzmu w Szwecji opublikowanym w The Washington Post pisze, że dla współczesnej Szwecji ważne jest znalezienie metod walki ze wszystkimi formami dyskryminacji i mowy nienawiści, ale „wydaje się, że łatwiej tu walczyć z islamofobią niż z antysemityzmem”.
Wolna od Żydów, katolicka, militarna, męska – to faszystowski ideał, który spełnia się w Polsce
czytaj także
Islamofobię nietrudno potępiać, bo dotyka ona osób w powszechnym odczuciu definiowanych jako grupa pozbawiona wpływu. Z antysemityzmem jest… trudniej, zwłaszcza w środowiskach lewicowych przyzwyczajonych do krytykowania grup mających władzę i wpływ. „Wielu aktywistów, polityków i opiniotwórców przyjmuje ambiwalentną postawę względem ostatnich wystąpień antysemickich w Szwecji. Dla wpływowych intelektualistów kłopotliwe jest krytykowanie imigrantów z Bliskiego Wschodu z tą samą siłą, z jaką krytykuje się głoszących nienawiść do Żydów rodzimych neonazistów” – pisze Carlbom.
Może to z tej przyczyny znana i ceniona także w Polsce pisarka Elisabeth Åsbrink po ataku na synagogę w Göteborgu opublikowała w Dagens Nyheter emocjonalny tekst, w którym oskarżyła Szwedów o notoryczne usprawiedliwianie antysemityzmu: „Czy dziś na ulicy Möllevången także staną jacyś krzyczący, że Żydzi muszą umrzeć, tak jak przez wiele godzin wykrzykiwali w piątek? Czy dotrzymają obietnicy, że zorganizują intifadę, która ma się zacząć w Malmö? Czy krytycy Izraela (oraz ci, którzy Izraela nienawidzą) uznają taką reakcję za możliwą do zrozumienia? Czy jacyś z moich przyjaciół stwierdzą, że rozumieją ludzi skandujących na rynku, tak samo, jak rozumieli demonstrantów, którzy parę lat temu w Malmö rzucali w Żydów kamieniami i butelkami?”
O samotności szwedzkich Żydów mówi także w Expressen antyrasistowska aktywistka Jackie Mhitaryan. Opowiada, że sama będąc Żydówką czuje się raz za razem zdradzana przez własne, antyrasistowskie środowisko. Jednocześnie trudno jej się pogodzić z tym, że fakt, iż dotyka jej antysemityzm ze strony niektórych muzułmanów, jest często wykorzystywany przez rasistów do usprawiedliwienia islamofobii. Poszukiwanie właściwego języka, by o tym opowiedzieć to według niej pole minowe, ale w jej lewicowym środowisku „wspieranie Żydów bywa utożsamiane z zajmowaniem stanowiska antypalestyńskiego”, więc się ich nie broni. „W progresywnych środowiskach antyrasistowskich dużo się dyskutuje o strukturalnym rasizmie, ale o trudnej sytuacji Żydów już nie. Jesteśmy kompletnie samotni. (…) W związku z tym, że antyrasiści nie angażują się walkę z antysemityzmem, skrajna prawica oraz rasiści wykorzystują nas, Żydów, jako pionki w grze przeciw szwedzkim muzułmanom”.
Publicysta Göteborgs Posten Adam Cwejman twierdzi, że sytuacja Żydów w Szwecji jest „papierkiem lakmusowym” pokazującym, czy Szwecja jest w stanie dobrze funkcjonować jako kraj wielokulturowy. Jest tak dlatego, że „największym zagrożeniem dla szwedzkich Żydów nie są pełni nienawiści naziści (którzy też są gdzieś nieustannie obecni), ale osoby należące do innych grup mniejszościowych w kraju, które przybyły tu z nienawiścią do Żydów”. Jednocześnie „taki obraz rzeczywistości nie pasuje do dominującej narracji”.
czytaj także
W Szwecji jest trudne do przyjęcia, że rasizm może być obecny także wśród imigrantów, wśród przedstawicieli uciskanych mniejszości, że władzy może nadużywać także ten, kto sam jest jej pozbawiony. Według Cwejmana problem rasizmu w Szwecji i w całej Europie jest dziś bardzo złożony, nie da się go opisać z użyciem dawnych, sprawdzonych kategorii i podziałów.
A mogłoby być prościej
Część szwedzkiego problemu z dyskusją o nowych formach antysemityzmu dałoby się rozwiązać, gdyby w debacie publicznej częściej udzielano głosu progresywnym reprezentantom nowych Szwedów pochodzących z Bliskiego Wschodu.
Takich jak wywodząca się z Syrii Somar Al Naher, która w gościnnym felietonie w Expressen opublikowanym po ataku w Göteborgu napisała, że mieszkańcy jej dawnego kraju przez lata poddawani byli antysemickiemu praniu mózgu. „Jestem załamana, ale niestety nie zdziwiona (…). Zamach najprawdopodobniej nie ma nic wspólnego z konfliktem palestyńsko-izraelskim. Raczej z usankcjonowanym przez państwo antysemityzmem (…) Moje dzieciństwo w Damaszku pełne było nienawiści do Żydów i strachu przed Izraelem. (…) Żydzi perfekcyjnie nadawali się do wszelkich oskarżeń. Mamy złe szkoły? To wina Żydów. Opieka zdrowotna w Syrii nie działa? To przez Żydów. Nie starcza pieniędzy? Wszystkiemu winni są Żydzi. Fakt, że środki finansowe inwestowano raczej w zbrojenia niż w ludzi w Syrii tłumaczono tym, że kraj musi się bronić przed Izraelem, takich argumentów używali rządzący w Damaszku. W ten sposób syryjski reżim, na którego czele stoi od 50 lat jedna i ta sama rodzina, tłumaczył całą społeczną kontrolę”.
Zaczyna brzmieć trochę znajomo? Tak mi się właśnie wydawało… Antysemickie pranie mózgu jest tak samo niebezpieczne, jak to antyuchodźcze. I choć ani jedno, ani drugie nie zmienia myślenia oraz postaw wszystkich, to jednak wielu ludzi ostatecznie im ulega.
„Większość arabów i muzułmanów nie nienawidzi Żydów (…). Nie można odpowiadać na przesądy przesądami. W moim środowisku atak na synagogę w Göteborgu najmocniej potępili właśnie muzułmanie. Jednak aby zmierzyć się z antysemityzmem, trzeba zrozumieć jego źródła” – pisze Somar Al Naher.
czytaj także
Aby zrozumieć źródła, trzeba umieć nazywać problemy i oceniać czyny a nie ludzi. W pogrążonej w kryzysie tożsamościowym Szwecji bywa to wyjątkowo trudne.
Demonizacja oraz idealizacja mają podobne źródła?
Czasami zastanawiam się, czy niechęć do krytycznej analizy niektórych problematycznych postaw wśród żyjących w Szwecji imigrantów, zwłaszcza tych, którzy przybyli tu jako uchodźcy, nie ma swojego źródła w tym samym ponurym i pełnym uprzedzeń strachu, który sprawia, że wielu Polaków widzi w uchodźcach z Bliskiego Wschodu samo zło.
Polacy nie chcą dostrzec w szukających w Europie pomocy ludziach nic dobrego, a Szwedzi równie histerycznie obawiają się przyznania, że uchodźcy są zwykłymi ludźmi, a więc można wśród nich znaleźć różne postawy, w tym także niektóre formy nietolerancji, przesądy i uprzedzenia, z którymi w społeczeństwie demokratycznym mamy zwyczaj walczyć.
Może chodzi o to, że najłatwiej jest pomagać fantomowemu wyobrażeniu o niewinnych ofiarach wojny, a myśl o tym, że do kraju przyjechali zwykli ludzie, którzy przywieźli ze sobą sporo typowo ludzkich problemów (a więc także ludzką skłonność do dyskryminacji) jest dla wielu jakoś niemożliwa do uniesienia?
Obawiam się, że bez normalnego, racjonalnego stosunku do Innego nie mamy szansy na realizację marzenia o harmonijnej wielokulturowości. W żadnym europejskim kraju. Pod tym względem wiele na sumieniu ma nie tylko demonizująca Innego prawica, ale także idealizująca Go lewica. Żeby Inny przestał być marginalizowany, musimy patrzeć na niego jak na siebie. Musimy z nim rozmawiać jak z racjonalnym dorosłym, a nie jak z niewinnym, zawsze skrzywdzonym dzieckiem, którego nikt naprawdę nie słucha.
Tubylewicz: Nie możemy ze strachu przed tworzeniem stereotypów przymykać oczu na fundamentalizm
czytaj także
