Gdy ktoś dokonuje potwornego czynu, wolimy ulokować źródło zła w osobie, która w społecznej konwencji jest groźna czy niebezpieczna, niż zajrzeć w głąb siebie, próbując zrozumieć sytuację. Z psychoterapeutką Martą Scattergood rozmawia Michał Sutowski.
Michał Sutowski: Media i politycy, ale też paru ekspertów wiedziało od razu: to szaleniec, człowiek chory psychicznie zamordował prezydenta Gdańska. Da się tak szybko zdiagnozować chorobę? Na podstawie minuty nagrania i szczątkowych informacji o wcześniejszym leczeniu?
Marta Scattergood: Nie i przede wszystkim jest to nieetyczne, żeby stawiać diagnozę opartą na wyrwanych z kontekstu kilku słowach wypowiedzi. Żeby rozpoznać chorobę, należy przeprowadzić szczegółowy wywiad diagnostyczny w bezpośrednim kontakcie z badanym.
czytaj także
To czemu wszyscy mówią, że to wariat?
Faktycznie słyszymy takie sformułowania, zarówno w kontekście ostatnich tragicznych wydarzeń, jak i w dyskursie społecznym, politycznym. Może to wynikać z potrzeby znalezienia prostych wytłumaczeń dla trudnych i niezrozumiałych sytuacji – takich jak na przykład zabójstwo na oczach setek ludzi – ale czasem też z potrzeby dewaluacji przeciwnika. No bo z czym się kojarzy pojęcie „wariat”?
Z kimś irracjonalnym?
Gorzej, z kimś odczłowieczonym. „Wariat” to ktoś, kogo możemy stawiać na pozycji domyślnego źródła zła. Nie mówi się wtedy o człowieku, tylko o diagnozie, którą się staje. Etykieta go definiuje, nie zostawiając przestrzeni na człowieczeństwo. Strasznie trudno w takiej atmosferze zgłaszać się po pomoc i leczenie, gdy samemu się jej potrzebuje, nie mówiąc o ujawnieniu choroby w środowisku z obawy przed napiętnowaniem. Ile wokół nas osób szafujących takimi właśnie epitetami i opisujących nimi rzeczywistość?
Szczególnie często pada pojęcie „schizofrenia paranoidalna”. To wciąż jest pojęcie medyczne?
Schizofrenia jest chorobą psychiczną, a jednym z jej rodzajów jest schizofrenia paranoidalna. Pod tą nazwą kryje się szereg objawów klinicznych, m.in. tych związanych z zaburzeniem postrzegania rzeczywistości, pogorszeniem funkcji poznawczych, na przykład w postaci zaburzeń pamięci i koncentracji, innymi objawami są omamy czy urojenia. Potocznie natomiast taka etykieta służy napiętnowaniu, jej funkcją jest zranienie adresata, jego zdewaluowanie. To nie jest sformułowanie, które w debacie publicznej cokolwiek by wyjaśniało, staje się epitetem, który powoduje raczej zamęt i niechęć, by sprawdzić, kto się pod nim kryje, co to za człowiek, z czym się boryka, co przeżywa.
czytaj także
A czy można mówić o zależności między chorobą a przemocą? Bo takie jest potoczne skojarzenie: chory, to znaczy szaleniec, znaczy za chwilę rzuci się z nożem…
Przez 12 lat pracowałam z pacjentami psychotycznymi, odbyłam z nimi setki spotkań i tylko jeden jedyny raz odczuwałam lęk o własne bezpieczeństwo, zresztą bez żadnych złych konsekwencji.
Może po prostu miała pani dużo szczęścia?
Skojarzenie choroby z zagrożeniem dla otoczenia jest całkowicie nieuprawnione. Co czwarta osoba w naszym kraju – podkreślam: co czwarta! – doświadcza problemów psychicznych. Nikt z nas nie ma gwarancji, że kiedyś nie doświadczy kryzysu psychicznego czy psychozy…
czytaj także
Czyli: wielu i wiele spośród nas ma różne zaburzenia, niewielka ich część ma zaburzenia psychotyczne, te z kolei tylko momentami przybierają ostrą postać, a i nawet wtedy rzadko prowadzą do niebezpiecznych zachowań?
Rozpoznanie schizofrenii dotyczy około 1 procenta społeczeństwa, a osoby chorujące nie są niebezpieczne, ten mit trzeba odkłamać. Wśród osób popełniających przestępstwa chorobę psychiczną – jakąkolwiek, nie tylko schizofrenię – rozpoznaje się u ok. 1 procenta sprawców. Można zatem pomyśleć, że bardziej niebezpieczne bywają osoby zdrowe.
Trochę to kontrintuicyjne.
Mamy potrzebę szukania łatwych rozwiązań tłumaczących nam rzeczywistość. Na przykład, gdy ktoś dokonuje potwornego czynu, wolimy ulokować źródło zła w osobie, która w społecznej konwencji jest groźna czy niebezpieczna, niż zajrzeć w głąb siebie, próbując zrozumieć sytuację.
Może to jest po prostu rewers teorii spiskowych? Teorie spiskowe pokazują, że to było „po coś”, tzn. ktoś miał cel i rzecz zorganizował. A medykalizacja, że źródłem jest choroba. Obydwa podejścia uwalniają nas od poczucia absurdu.
Tym samym zastępując pogłębioną analizę sytuacji, na którą potrzeba czasu i cierpliwości. Czasem nie da się czegoś natychmiast sensownie wytłumaczyć, znaleźć racjonalnej przyczyny, co zapewne sprzyja tworzeniu teorii spiskowych i hipotez, których jest tyle, ilu obserwatorów.
Aż tyle? Może jest kilka gotowych klisz interpretacyjnych – zależnych, w tym przypadku, od tego, czy lubię PiS, czy nie, względnie czy w ogóle interesuję się polityką.
Smutno to brzmi. Tak jakby świat był zero-jedynkowy. Tymczasem odpowiedź na pytanie, co się wydarzyło, może być inna od tych wspomnianych przez pana, a uwypuklanych przez media dwóch sposobów interpretacji. Jako terapeutce szczególnie trudno jest mi uczestniczyć w debacie, w której choroba psychiczna staje się szybkim wytłumaczeniem zbrodni. Przede wszystkim jest to krzywdzące dla osób doświadczających problemów psychicznych, pogłębia ich stygmatyzację, umacnia stereotypy.
A poza skłonnością do przemocy – jakie to stereotypy?
Na przykład ten, że osoby chorujące są upośledzone umysłowo czy nie przeżywają emocji. To są stereotypy, które mają ogromne przełożenie choćby na rynek pracy i niechęć do ich zatrudniania.
A jeśli ja też mam poczucie, że są jednak zawody „podwyższonego ryzyka”? Znam przypadek nauczyciela, który przez kilka lat uczył w liceum, z coraz silniejszymi objawami zaburzeń – to było naprawdę kłopotliwe dla uczniów, których prześladował.
Ja z kolei w swojej praktyce pracowałam z osobą z rozpoznaniem schizofrenii paranoidalnej, która sprawowała funkcję nauczycielską i mimo choroby była cenionym pracownikiem.
Przykład za przykład.
To może zamiast zastanawiać się, z jakich zawodów a priori wykluczać ludzi doświadczających choroby psychicznej, zadajmy sobie pytanie o system opieki psychiatrycznej. Co się działo, kiedy ten wspomniany przez pana nauczyciel manifestował objawy choroby? Jak reagowało jego otoczenie, czy mógł liczyć na profesjonalną pomoc, zarówno psychiatryczną, jak i psychoterapeutyczną?
czytaj także
Skoro mowa o systemie wsparcia, to na czym polegają deficyty systemu, który mamy dzisiaj? Najbliższa rodzina informuje władze o bardzo niepokojących zachowaniach późniejszego sprawcy. I niemal nic się nie dzieje. Błąd systemu czy system w całości jest źle zorganizowany?
Trudno o generalizacje na podstawie opisywanego przypadku. Na pewno trzeba powiedzieć, że dostępność do systemu opieki psychiatrycznej jest nierówna, łatwiej o nią w dużych miastach, znacznie gorzej na prowincji. Warto zadać sobie pytanie o to, jak pacjent jest w tym systemie traktowany – podmiotowo, jako partner w wyborze modelu leczenia, czy jednostka pozbawiona głosu? Dla wielu osób leczących się z powodu schizofrenii jedyną ofertą jest farmakoterapia, tymczasem bez psychoterapii ta forma leczenia nie pozwala nadać sensu chorobie, przyjrzeć się jej znaczeniu i nauczyć się z nią żyć. Nie wszystkie placówki oferują zintegrowany model leczenia. Rozmawiamy dziś o demonizacji choroby psychicznej w społecznej percepcji – potrzeba sporo siły i determinacji, by zdecydować się na leczenie, gdy najpierw trzeba zmierzyć się ze stereotypami, a potem aktywnie szukać optymalnej dla siebie formy wsparcia.
czytaj także
A jeżeli się już uda?
To rozpoczyna się proces leczenia. Często w warunkach oddziału szpitalnego stawiana jest diagnoza, dobierana jest metoda leczenia, natomiast zdarza się, że taka osoba wypisywana jest ze szpitala bez informacji, gdzie może kontynuować leczenie. Ciągłość opieki psychiatrycznej jest postulowana przez ekspertów, ale do tego potrzebna jest sprawniejsza realizacja Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego i budowa sieci Centrów Zdrowia Psychicznego oferujących zintegrowany model leczenia psychiatrycznego. Tymczasem wszelkie zmiany w tym obszarze dzieją się wolno.
Dlaczego?
Pewnie trzeba by zapytać o finansowanie psychiatrii, która jest wyraźnie mniej chcianym dzieckiem i tak niedofinansowanej służby zdrowia.
To wszystko przez stereotypy?
Na pewno dużo. Mimo że zaburzenia psychiczne są tak powszechne, to faktycznie ustawodawca zdaje się niewystarczająco dostrzegać osoby chorujące. Tak chyba należy spojrzeć na dramatyczne niedofinansowanie tej części medycyny. Dualizm kartezjański – rozszczepienie ciała i umysłu – wpisuje się w obecny system. Łatwiej zająć się ciałem niż psychiką. Tymczasem tak się nie da, chyba że intencją jest utrzymywanie w zbiorowej świadomości wspomnianego „wariata” jako wytłumaczenia dla różnego rodzaju zła. W takim razie faktycznie po co leczyć? Mnie bliska jest idea psychiatrii środowiskowej, gdzie pacjent jest nie tylko rozumiany i leczony, ale przede wszystkim traktowany podmiotowo.
Dziś nie jest?
Mimo że zaburzenia psychiczne są tak powszechne, to ustawodawca zdaje się niewystarczająco dostrzegać osoby chorujące.
Dziś nadal bywa tylko rozpoznaniem – czy mówimy o „schizofrenii paranoidalnej”, czy określamy pacjenta numerem statystycznym choroby „F20.0”, to często zapominamy o człowieku, który doświadcza cierpienia psychicznego. A to on jest najważniejszy i naszą rolą jest zapewnić taki system leczenia, w którym będzie się czuł partnerem, a nie kimś pozbawionym decyzyjności. Przez całe lata bywało tak, że osoba trafiająca do szpitala traktowana była jako diagnoza, a nie jako osoba, którą należy zapytać, co sprawiło, że doświadcza problemów psychicznych. Choroba psychiczna często ma swoje podłoże w traumach, zaniedbaniach, porzuceniu, ale trudno o to pytać, gdy przyjmuje się redukcjonistyczny model pojmowania psychozy i sprowadza się ją do zaburzeń w funkcjonowaniu neuroprzekaźników.
Bo takie podejście jest bardziej przyrodnicze? Ścisłe? Coś jak zmatematyzowana ekonomia?
Bo prościej tłumaczy złożoność ludzkiej psychiki. Bo jeśli choroba psychiczna jest chorobą mózgu, to można poprzestać na leczeniu farmakologicznym. A – podkreślę raz jeszcze – wiemy przecież, że psychoterapia jest równie skuteczną metodą oddziaływania, a optymalny plan leczenia ciężkiej choroby psychicznej powinien zakładać łączenie tych oddziaływań. Nie zapominajmy też o wsparciu dla bliskich osób chorujących, których spotyka nie mniejsza stygmatyzacja. Taką całościową ofertę ma model środowiskowy, który uwzględnia trialog specjalistów, chorych i ich rodzin. Ci ostatni to grupa, której dostaje się nie mniej niż chorym.
„Gdzie oni byli?”, „Co to za matka, która skończyła resocjalizację, a takiego potwora wychowała?”.
Tak właśnie często to wygląda.
A co właściwie hamuje rozwój takiego całościowego, środowiskowego czy „trialogicznego” podejścia w Polsce?
Nie umiem odpowiedzieć na to pytanie. W krajach wysokorozwiniętych powszechnym trendem jest deinstytucjonalizacja usług psychiatrycznych na rzecz wspomnianego modelu środowiskowego, u nas takie zmiany postuluje się od dawna, ale proces ich wdrażania trwa. Osoby pracujące w tym modelu widzą, że oferowana tam pomoc wyraźnie zmniejsza liczbę, a na pewno skraca długość całodobowych hospitalizacji pacjentów. A jeżeli mamy sprawnie działający system opieki skierowany do pacjenta psychiatrycznego, to powinien on też generować większe poczucie bezpieczeństwa, przy jednoczesnym przywróceniu choremu jego pełnoprawnego miejsca w społeczeństwie, w którym powinien móc liczyć na wsparcie.
czytaj także
Czyli nie dość, że takie podejście działa z punktu widzenia zdrowotnego i wartości humanistycznych, to jeszcze byłoby opłacalne ekonomicznie. To co jest nie tak? Czemu zamykamy pacjentów w wielkich szpitalach, a potem wypuszczamy ich bez opieki?
Bo z jednej strony taki mamy powszechny system opieki, a z drugiej – dlatego, że brakuje dobrze opłacanej kadry: psychiatrów, psychoterapeutów, specjalistów środowiskowych, pielęgniarek psychiatrycznych, sekretarek medycznych, którzy zapewnialiby profesjonalną obsługę pacjentów takich placówek w różnych częściach naszego kraju.
Ja mam intuicję, że może ze względu na te wszystkie stereotypy odruchem obywateli jest pogląd, że chorych trzeba izolować. Szpital psychiatryczny świetnie się do tego nadaje, najlepiej jeszcze gdyby był w jakimś lesie, oddalony od skupisk ludzkich. W ten sposób chorzy schodzą z widoku. A ta cała „terapia środowiskowa” powoduje, że oni w społeczeństwie zostają. Kiedy minister zdrowia Łukasz Szumowski zapowiedział zmiany prawa zmierzające do łatwiejszej izolacji osób po wyrokach, uzasadnił to słowami, że „takie jest oczekiwanie społeczne”.
Jako przedstawicielka tego społeczeństwa nie chcę, by tak wypowiadano się w moim imieniu, by ktoś zarządzał lękiem zbiorowym na użytek polityczny. Jeśli mamy sięgać po dobre rozwiązania, to zacznijmy edukować społeczeństwo na temat chorób psychicznych. Pokażmy, że każdy – nasza sąsiadka, członek rodziny czy kolega z pracy – może zachorować. Ludzie doświadczają w życiu mniejszych lub większych kryzysów psychicznych tak samo, jak zdarza im się chorować somatycznie.
Mówiliśmy o niemożności diagnozowania przypadków „na odległość”. A jednak w oświadczeniu Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego czytamy, że „tragedia ta uczy jak bardzo należy unikać języka nienawiści tak w życiu codziennym, jak i w debacie publicznej”. Jeśli dobrze rozumiem, to stwierdzenie zakłada, że nawet jeśli sprawca miał istotne zaburzenia, to ogólna atmosfera debaty publicznej miała przełożenie na jego zachowanie. Rzeczywiście tak jest? I czy chodzi o to, że np. język debaty politycznej kieruje gniew albo frustrację w określonym kierunku? Że jeśli dzisiaj kogoś nienawidzimy, to raczej polityka niż sąsiada zza ściany?
Powiem inaczej: język debaty politycznej daleki jest od konstruktywnej polemiki, a bliższy walce. Język skrajnych emocji, uprzedzeń cytowany przez media zaczyna kreować rzeczywistość, w której reaktywują się nasze traumy, dawne zranienia, lęki. Zdrowsze osoby łatwiej sobie z tym radzą, a w razie potrzeby sprawniej sięgają po profesjonalną pomoc.
Z ekonomii porównawczej wiemy, że w społeczeństwach bardziej zróżnicowanych dochodowo i majątkowo więcej osób cierpi na zaburzenia psychiczne. Okazuje się, że również stan debaty publicznej wpływa na ogólny stan psychiczny? Jak jest „wojna na górze”, to i ludzie, przepraszam za kolokwializm, częściej wariują?
Mogłabym się zgodzić, że polaryzacja społeczeństwa oraz tendencja, by przypisywać sobie nawzajem złe intencje i utożsamiać odmienność poglądów ze złem moralnym – kreują atmosferę napięcia i niepokoju. A to jest środowisko będące pożywką do pogłębiania się naszych lęków. U osób o słabszej konstrukcji psychicznej może to doprowadzić do choroby, która jest, paradoksalnie, przejawem zdrowia w niezdrowym środowisku – wskazuje na chęć ucieczki z niego. Choroba bywa zatem dramatycznym wyjściem z tak nieznośnej sytuacji. I odwrotnie, kiedy w debacie publicznej szuka się raczej pomostów i zrozumienia, a polaryzacja zastępowana jest szukaniem wspólnego języka, to budujemy atmosferę sprzyjającą integracji, a tego właśnie trzeba osobom chorującym psychicznie.
czytaj także
Czego potrzeba, żeby zmienić obraz osób z zaburzeniami psychicznymi na poziomie masowym? Może nowych obrazów popkultury?
O dojrzałości społeczeństwa świadczy między innymi jego stosunek do słabszych i chorych. Zacznijmy od edukacji społecznej, może to przysłuży się weryfikacji stereotypów i odkłamaniu mitów na temat chorób psychicznych.
**
Marta Scattergood – psycholożka, psychoterapeutka. Przez kilkanaście lat pracowała w Zespole Leczenia Środowiskowego Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, gdzie prowadziła terapię pacjentów z doświadczeniem psychozy. Współtwórczyni polskich „Seminariów o Psychozie”. W przeszłości członkini zarządów Polskiego Stowarzyszenia Integracji Psychoterapii (PSIP), Oddziału warszawskiego Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego oraz Polskiego Towarzystwa na rzecz Psychologicznego i Społecznego Podejścia do Psychoz. Obecnie przewodnicząca komisji rewizyjnej PSIP. Od 2012 roku związana zawodowo z Laboratorium Psychoedukacji.
