Paradise Papers to tak naprawdę pytanie: czy politycy finansowo zależni od miliarderów, używających tak wyrafinowanych prawnych rozwiązań do ucieczki przed fiskusem i okiem opinii publicznej, są w stanie rzetelnie sprawować swoje funkcję? Stać na straży interesu publicznego? Sprawiedliwego i przejrzystego systemu podatkowego?
Paradise Papers na pierwszy rzut oka nie mówią nam nic, czego byśmy od dawna nie wiedzieli. Jesteśmy przecież mniej więcej zorientowani, do czego służą tzw. raje podatkowe. Zdajemy sobie sprawę, że najbogatsze jednostki i wielkie korporacje z chęcią lokują w nich swoje aktywa. Nie tylko po to, by zmniejszyć stopę realnego opodatkowania przychodów – wielką zaletą rajów podatkowych jest przecież także ich dyskrecja. W piramidzie spółek zarejestrowanych na różnych karaibskich wyspach można w bardzo wygodny sposób ukryć przed skarbówką, dziennikarzami i opinią publiczną kapitał z podejrzanego źródła lub udziały w spółkach, do których posiadania lepiej się na razie nie przyznawać.
„Panama Papers” zaproszeniem do likwidacji rajów podatkowych?
czytaj także
A jednak czytając to, co przynoszą Paradise Papers – dokumenty kancelarii prawniczej specjalizującej się w lokowaniu aktywów swoich klientów w takich miejscach, jak Brytyjskie Wyspy Dziewicze – trudno nie zszokować się skalą zjawiska.
Nie chodzi przy tym nawet o ukryte w tropikach miliardy, ale o to, jak wiele sieci przepływów kapitału skupia się dziś w miejscach o egzotycznych nazwach, gdzie podatki bliskie są zeru, a zasady przejrzystości i transparentności traktowane z bardzo daleko posuniętym liberalizmem.
Największym paradoksem jest to, że zdecydowana większość działań opisanych w Paradise Papers jest całkowicie legalna. Choć wszyscy chyba mamy poczucie – o ile sami nie jesteśmy wśród szczęśliwej jednej setnej jednego procenta najbogatszych Ziemian – że chyba nie powinna być.
I co nam zrobicie?
W lekturze Paradise Papers uderza także całkowita bezradność państwa. Niektóre działania superbogatych wyglądają wręcz jak ostentacyjny pokaz bezczelności. Jak komunikat „i co nam zrobicie?!”, wysłany rządom i reprezentującym je urzędnikom.
Weźmy choćby to, w jaki sposób najbogatsi unikali płacenia podatku VAT za swoje prywatne odrzutowce na terenie Unii Europejskiej. By móc na jej obszarze poruszać się prywatnym samolotem, trzeba go formalnie importować, a od importu zapłacić podatek VAT. Biorąc pod uwagę ceny takich maszyn, to realny koszt nawet dla bardzo bogatych.
czytaj także
Na wszystko można znaleźć jednak sposób. Rozwiązanie problemu zaoferowała wyspa Man – podległa koronie brytyjskiej, pozostająca w unii celnej ze Zjednoczonym Królestwem, samorządna wyspa między Wielką Brytanią a Irlandią. Dzięki korzystnemu prawu panującemu na wyspie można było uzyskać zwrot VAT na prywatny odrzutowiec – wystarczyło kupić go na firmę, która używa maszyny do prowadzenia działalności gospodarczej.
Pragnący polatać sobie swoim samolotem po terenie UE multimilioner zakładał spółkę więc gdzieś na Bahamach, ta z kolei zakładała kolejną na Wyspie Man. Spółka z Man sprowadzała samolot w celu jego komercyjnego wynajmu. Z tym, że jej jedynym klientem pozostawał rzeczony milioner.
O żadnym faktycznym prowadzeniu działalności gospodarczej nie było więc mowy, pieniądze przepływały między spółkami należącymi do tego samego właściciela. W sumie w ten sposób naprawdę bogatym ludziom i korporacjom udało się zaoszczędzić na VAT ponad miliard funtów.
Raje podatkowe pozwalają nie tylko zoptymalizować koszty luksusowej konsumpcji, ale wykorzystywane są przez podmioty gospodarcze o naprawdę wielkich przychodach do tego, by unikać opodatkowania. Paradise Papers opisują, jak robiło to Nike. Przychody ze sprzedaży produktów firmy z Europy, Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu trafiają od lat do holenderskiego oddziału spółki. Z kolei prawa do użycia znaków towarowych Nike na tym terenie przez lata posiadała zarejestrowana na Bermudach spółka Nike International Ltd.
czytaj także
Holenderski oddział Nike płacił potężne opłaty licencyjne za wykorzystanie znaków spółce na Bermudach, w ten sposób zmniejszając kwotę podlegającą opodatkowaniu. Gdy holenderskie prawo zamknęło to okienko, odzieżowy gigant znalazł nowe – wykorzystał pochodzącą jeszcze z lat 30. XIX wieku instytucję w prawie holenderskim, przewidzianą dla spółek z udziałem zagranicznych partnerów. Spółka taka może nie posiadać rezydencji podatkowej w żadnym miejscu, a więc nie musi płacić podatków. Zgadliście – tym razem takiej właśnie spółce, Nike Innovate CV, holenderskie Nike płaci za wykorzystanie własnych znaków towarowych, unikając rzetelnego opodatkowania przychodów. W efekcie, jak oceniają dziennikarze, zyski z międzynarodowej działalności giganta opodatkowane są obecnie na realnym poziomie 2%.
Karaibskie pieniądze w polityce
Paradise Papers pokazują nie tylko bezsiłę polityków, ale i ich mniej lub bardziej bezpośrednie uwikłanie w świat tajnych kont na Bahamach. Jak się dowiadujemy, z takich rozwiązań korzystała królowa Elżbieta II oraz jej najstarszy syn i następca tronu książę Karol.
Podobnie jak miliarderzy hojnie finansujący politykę. Dokumenty wymieniają w tym kontekście m.in. przyjaciela Justine’a Trudeau i skarbnika kanadyjskiej Partii Liberalnej Stephena Bronfmana, hojnie wspierającego brytyjskich Torysów konserwatywnego Lorda Ashcrofta (choć zasiadał w Izbie Lordów, by przyoszczędzić na podatkach formalnie pozostawał mieszkańcem Belize), czy licznych donatorów amerykańskich Republikanów. Wśród nich znajdują się takie postaci, jak osławieni bracia Koch, Warren Stephens czy Paul Singer.
Wszystkie te rewelacje prowokują do pytania: czy politycy finansowo zależni od miliarderów, używających tak wyrafinowanych prawnych rozwiązań do ucieczki przed fiskusem i okiem opinii publicznej, są w stanie rzetelnie sprawować swoje funkcję? Stać na straży interesu publicznego? Sprawiedliwego i przejrzystego systemu podatkowego?
Wśród ujawnionych dokumentów znajduje się też wewnętrzna korespondencja International Financial Centres Forum – grupy reprezentującej spółki działające na rynku finansowych i prawnych usług dla superbogatych. Możemy w niej przeczytać, jak działacze organizacji chwalą się swoimi nadzwyczajnymi wpływami w brytyjskim rządzie i parlamencie. Korespondencja związana jest z organizowanym przez Brytyjczyków szczytem G8 z 2013 roku. Miał on uregulować problem rajów podatkowych. Przyjęte rozwiązania okazały się w końcu o wiele bardziej liberalne niż wszyscy się spodziewali.
Każda grupa ma prawo do uczciwego i określonego prawem lobbingu. Znów – nie ma dowodu, że IFCF przekroczyło prawo w jakikolwiek sposób. Ale tym niemniej wpływ pieniędzy z rajów podatkowych na demokratyczną politykę jest czymś, co może budzić uzasadniony niepokój o jakość zachodnich demokracji.
Znów Trump i Rosjanie
Dokumenty w wielu miejscach wymieniając też ludzi bliskich Trumpowi. Pojawia się w nich magnat branży hazardowej Sheldon Adelston oraz rodzina Mercerów – główni sponsorzy Trumpa i bliskich mu środowisk (Steve Bannon, Breitbart News) od samego początku kampanii. Jest to o tyle paradoksalne, że Trump i Bannon zdobyli popularność krzycząc o konieczności zahamowania globalizacji, ekonomicznego nacjonalizmu, powrotu amerykańskich miejsc pracy i kapitałów do Stanów.
To, co mogliśmy przeczytać, wzmocni też wątpliwości co do rosyjskich związków obecnego prezydenta. Okazuje się bowiem, że jego zatrudniony w Białym Domu zięć – Jared Kushner – korzystał w swoich prywatnych przedsięwzięciach ze wsparcia rosyjsko-amerykańskiego milionera Jurija Milnera. Tego samego, który za pieniądze państwowego rosyjskiego banku VTB i Gazpromu inwestował w Facebooka i Twittera. Media kluczowe dla ofensywy informacyjnej Rosji i fake-newsowej kampanii Trumpa.
czytaj także
Najbardziej kompromitujące są jednak rewelacje na temat sekretarza handlu Wilbura Rossa. Jak się okazało przez zarejestrowane na Kajmanach spółki posiada on udziały w firmie armatorskiej Navigator Holdings. Jej głównym klientem jest rosyjski gazowy gigant Sibur. Spółkę kontrolują bliscy Putinowi ludzie: jego zięć Kirył Szamałow i partner od judo Giennadij Timczenko.
Stawia to Rossa w niewygodnej sytuacji – nie ujawnił tych szczegółów, gdy był przesłuchiwany przez Senat przed objęciem funkcji. Zmusza to też do postawienia pytania: czy rozmawiając w najbliższej z prezydentem o sankcjach wobec Rosji Ross kierować się będzie racją stanu swojego państwa, czy ceną udziałów we współpracującej z Moskwą spółce?
Czas się wziąć za pasażerów na gapę
Czy te rewelacje wywołają w Stanach trzęsienie ziemi? Wątpię. Jak dotąd wszystkie rosyjskie zarzuty odbijają się od administracji Trumpa jak piłka od ściany. W warunkach plemiennego podziału w amerykańskiej polityce niewiele jest w stanie zaszkodzić Trumpowi w jego własnej bazie. A to właśnie bunt jej części potrzebny jest do „nowego Watergate”.
Jakie szersze polityczne skutki mogą mieć Paradise Papers? Na pewno zwiększą buzujący dziś we wszystkich demokracjach gniew na elity. Czy przejmie go jednak lewica, zdolna przekuć go na sensowne, progresywne rozwiązania? Niekoniecznie.
Na temat rajów podatkowych i ich roli w gospodarce lewica ma bowiem często dość mało do powiedzenia. W świetle tego, co czytamy w ostatnich dniach, trudniej też będzie lewicowym partiom sprzedać pomysły dotykającej klasy średniej większej progresji podatkowej. Lekarz, któremu Corbyn proponuje większe podatki, może słusznie spytać, czemu to on ma płacić więcej niż Nike, Windsorowie czy Lord Ashcroft.
czytaj także
Lewica musi bardziej agresywnie zaadresować problem rajów podatkowych i uchylania się najpotężniejszych od umowy społecznej. Problemu nie da się rozwiązać na poziomie państwa narodowego, ale na poziomie UE już tak.
Jest to więc wielka szansa na narzucenie tematu rozmowy przez lewicę przy okazji następnych wyborów europejskich. Wokół opodatkowania najpotężniejszych można zbudować szeroki, ponadklasowy, progresywny blok. Problem ten nie powinien przy tym interesować wyłącznie lewicy, ale wszystkie siły, jakim zależy na przetrwaniu demokracji liberalnej. Bo ona może nie przetrwać gniewu, jaki w ludziach najbardziej dotkniętych polityką cięć wywołują informację o tym, jak system pozwala najbogatszym uzyskać zwrot VAT za import prywatnych odrzutowców na teren UE.
Już w zeszłym roku – po opublikowaniu Panama Papers – grupa 300 wybitnych ekonomistów (wśród nich Thomas Piketty, Ha-Joon Chang, Jeffrey Sachs) wystosowała list wzywający do likwidacji rajów podatkowych. Instytucje te nie mają dziś ich zdaniem żadnego ekonomicznego sensu.
10 najbogatszych osób w Polsce ma tyle, co 6,8 miliona najuboższych
czytaj także
Chang zauważył, że pozwalają one najbogatszym odgrywać rolę pasażerów na gapę globalnej gospodarki. Wielkie koncerny, czy superbogate jednostki mogą bowiem zbijać majątek wyłącznie dzięki aktywności państw: za sprawą publicznych środków kształcących pracowników, budujących drogi i kolej, dostarczających prawnego otoczenia, w którym można bezpiecznie robić interesy. Przenosząc swoje zyski w miejsce, gdzie fiskus nie sięga, bogaci uchylają się od ponoszenia sprawiedliwych kosztów utrzymania systemu, z którego sami najbardziej korzystają.
Neoliberałowie przekonywali nas przez lata, że państwo opiekuńcze tworzy fenomen „pasażerów na gapę” – wiecznych bezrobotnych żyjących jak królowie z zasiłków i zapomóg. Okazuje się, że prawdziwi pasażerowie na gapę są dziś gdzie indziej. Czas na społeczny ruch, który zmusi ich, by w końcu kupili sobie bilet miesięczny. Stać ich.
Lech Wałęsa: „Kapitaliści i politycy, bierzcie się do roboty”
czytaj także
