Słynna powieść Margaret Atwood i jej ekranizacja, świat ortodoksyjnych Żydów i poglądy Stanisława Lema. Jaki jest wspólny mianownik? Kinga Dunin czyta i ogląda „Opowieść podręcznej”, „Unorthodox, Jak porzuciłam świat ortodoksyjnych Żydów” i „Świat według Lema”.
Margaret Atwood, Opowieść podręcznej, przeł. Zofia Uhrynowska-Hanasz, Wielka Litera 2017
Opowieść podręcznej, serial, scen. Bruce Miller, 2017
Spałyśmy w pomieszczeniu, które kiedyś musiało być halą sportową. Podłoga z lakierowanych desek, z liniami i kołami stanowiącymi pozostałość po dawnych rozgrywkach; obręcze po nieistniejących już siatkach do koszykówki.
Sławna książka, film z 1990 roku, który już się zestarzał, a teraz pięknie zrobiony serial – czyli Opowieść podręcznej, wciąż aktualna powieść Margaret Atwood, i jej ekranizacja .
Na terenie Stanów Zjednoczonych powstało totalitarne i fundamentalistyczne państwo religijne, Gilead. Kobiety spełniają w nim ściśle określone role: bogobojnych, udomowionych żon – te ubierają się na niebiesko – Marty to szare służące, wreszcie podręczne w czerwonych szatach. Zadaniem podręcznych jest rodzenie dzieci wysokim urzędnikom, których żony są bezpłodne. Noszą one imina swoich panów – Freda, bohaterka tej historii, należy do komendanta służby bezpieczeństwa Freda Waterforda. Takie przypisanie kobiety mężczyźnie coś nam oczywiście przypomina – najpierw nazwisko ojca, a potem męża. To normalne, prawda?
Serial jest bliższy powieści i lepszy od filmu, gdyż daje więcej miejsca na monologi wewnętrzne bohaterki i retrospekcje z poprzedniego życia, które skończyło się, gdy odebrano kobietom prawo do pracy i konta bankowe. Wraz z mężem i córką próbowała uciec do Kanady, jednak została zatrzymana.
W telewizorze zachwycał się serialem Marcin Meller, kiedyś naczelny bardzo prokobiecego pisma „Playboy”. Mówił, że kiedy ogląda, to ma dreszcze i, patrzcie państwo, do czego może doprowadzić ograniczanie praw kobiet. Zgoda, trzeba dziś w Polsce bronić praw kobiet, kobieta nie jest jedynie macicą itd. Ale warto też czasem ogarnąć pod tym względem swoją działkę.
Meller od lat program prowadzi publicystyczny, do którego co tydzień zaprasza cztery osoby. Zapytajmy więc:
W ciągu ostatniego roku, ilu było w nim panów, a ile pań? (pomińmy 8 marca)
Czy kiedykolwiek w historii programu zdarzyło się, że za stołem zasiadły trzy panie i jeden pan? I dlaczego nie, a odwrotnie tak?
W tym miejscu pozdrawiam Roberta Biedronia, który zorientowawszy się, że podczas panelu samorządowców na scenie zasiada 10 panów, ustąpił swojego miejsca siedzącej na sali burmistrz Wołomina Elżbiecie Radwan, która okazała się nie mniej kompetentna od rozmówców. Gdyby mężczyźni, którzy twierdzą, że są feministami, ilekroć mają wystąpić publicznie, upewniali się, że nie znajdą się w męskim klubie, może sytuacja zmieniałaby się nieco szybciej.
Gdyby mężczyźni, którzy twierdzą, że są feministami, ilekroć mają wystąpić publicznie, upewniali się, że nie znajdą się w męskim klubie, może sytuacja zmieniałaby się nieco szybciej.
Powróćmy jednak do Opowieści. Antykobieca antyutopia wygląda efektownie i trzyma w napięciu. Jednak bardziej intrygujące jest to łagodniejsze oblicze patriarchatu, gdzie naga przemoc nie jest aż tak widoczna. Komendant też potrzebuje bardziej ludzkiego kontaktu i wieczorami w gabinecie spotyka się ze swoją podręczną, żeby pograć w scrabble i porozmawiać. Czasem bierze ją do nielegalnego lokalu, gdzie panowie bawią się jak dawniej, a ideologia odsuwana jest na bok. Freda może wypić z panem drinka, trochę poflirtować, jednak powinna uważać, żeby zbyt często nie wygrywać.
Oczywiście, że mimo pozorów nie ma równości między panem a niewolnicą. Nie jesteśmy pewni, czy bohaterka cały czas gra i udaje, czy jednak też lubi te spotkania, stanowiące odmianę w jej monotonnym życiu, ma syndrom sztokholmski? Jedno jest pewne, tam gdzie panuje strukturalna nierówność między płciami, nie może istnieć uczciwa relacja. Kontrastem jest tu pokazywany w retrospekcjach partnerski i emocjonalnie satysfakcjonujący związek z mężem – czarnym, żeby było jeszcze bardziej poprawnie.
Ale czy rzeczywiście – czy to w Stanach, czy w Polsce – żyjemy już w świecie tych idealnych i absolutnie równościowych relacji między płciami?
Medytacja orgazmiczna, czyli niesienie światu kobiecego orgazmu
czytaj także
***
Deborah Feldman, Unorthodox, Jak porzuciłam świat ortodoksyjnych Żydów, przeł. Kamila Sławinski, Poradnia K 2017
Ojciec trzyma mnie za rękę, grzebiąc kluczem w zamku drzwi magazynu. W tej przemysłowej części Williamsburga ulice są niepokojąco puste i ciche. Gwiazdy blado migocą ponad naszymi głowami, od czasu do czasu słychać szum samochodu pomykającego autostradą jak widmo. Spoglądam w dół, na moje buciki ze skóry patentowej, postukujące niecierpliwie po chodniku, i przygryzam wargi, żeby powstrzymać impuls. Czuję wdzięczność, że tu jestem. Nie co tydzień Tate zabiera mnie z sobą.
A to patriarchat w Nowym Jorku, na Brooklynie, wciąż żywy. Dzielnica skrajnie ortodoksyjnych chasydów i wychowywana pod okiem okrutnego boga i wśród miliona szczegółowych rytualnych zakazów dziewczynka, której udało się tę wspólnotę opuścić – zresztą właśnie dzięki napisaniu tej książki. Świat zupełnie egzotyczny, ale jeśli chodzi o miejsce przeznaczone w nim dla kobiet przewidywalny – mają być dobrymi, posłusznymi żonami i matkami rodzącymi tyle dzieci, ile zdołają.
Dwojra/Deborah, kiedy ma siedemnaście lat, zostaje wydana za mąż za mężczyznę, którego widziała przez chwilę dwa razy w życiu. Duża część jej wyznań to opis kłopotów z konsumpcją małżeństwa i pożyciem intymnym – koszmar. Zaglądamy też do mykwy, która nie jest po prostu miłą łaźnią. Poznajemy skrywane sekrety – molestowanie, pedofilia – skrzętnie upychane pod dywanem.
To jest Nowy Jork, wystarczy się przespacerować, żeby znaleźć się w innym świecie. Jednak na miejscu trzyma nie tylko wpajana od dzieciństwa religia, ale także szereg zależności – społecznych, ekonomicznych. To też jest przemoc. Gdzie ma się podziać kobieta bez żadnego wykształcenia, za to z dziećmi, jeżeli już się zdecyduje na taki spacer? Nie każda może napisać książkę. Trochę raziła mnie w tej historii „motywacyjna” ideologia: postaraj się, a wszystko może do ciebie należeć, w szczęśliwej i wolnej Ameryce sukces jest tuż za progiem.
czytaj także
***
Świat według Lema. Ze Stanisławem Lemem rozmawia Peter Swirski, Biblioteka „Opcji” 2017
Krótka rozmowa datowana na 1992 rok. Sięgnęłam po nią, bo przypomnienie sobie Dicka okazało się przyjemne, więc może i do Lema warto wrócić. Oczywiście w przeciwieństwie do Dicka Lem niekwestionowalnie wielkim pisarzem był. Istnieje ogromna lemologia, analizy, omówienia, wywiady-rzeki, nie spodziewałam się więc jakichś nieznanych rewelacji, raczej powrotu sentymentów, które może skłoniłyby mnie do przeczytania czegoś, o czym dawno nie myślałam.
I coś znalazłam, o czym wcześniej nie pomyślałam. Odpowiedź na zadane przez wywiadującego pytanie, czemu w jego powieściach brakuje istotnych postaci kobiecych.
Możemy się z niej dowiedzieć, że Lema drażnił amerykański zwyczaj, który każe zaznaczyć, jakiej płci jest osoba, o której się pisze. „Jestem całkowicie przeciwny tej praktyce”. We wszystkich religiach monoteistycznych bóg jest rodzaju męskiego – „Nie mam zamiaru tego zmieniać, tylko po to, żeby się komuś przypodobać”. „Jeśli wziąć pod uwagę statystyki, liczba genialnych osób płci męskiej znacznie przewyższa liczbę geniuszy płci żeńskiej…” (To prawda, widziałam takie statystyki. Krzywa rozkładu IQ w populacji męskiej jest bardziej płaska niż w wśród kobiet. A to oznacza, że jest nie tylko więcej geniuszy, ale też więcej idiotów. Jedno i drugie bywa uciążliwe. Zresztą to stare dane i czynnik kulturowy mógł już je zmodyfikować).
I wreszcie, to mi się wydaje najzabawniejsze, zdaniem Lema kobiety niepotrzebnie komplikują mu fabułę, tam gdzie nie ma takiej potrzeby. „Okłamujemy się, myśląc, że wprowadzenie kobiety na pokład statku kosmicznego nie doprowadzi do komplikacji natury erotycznej, seksualnej, emocjonalnej czy jakiejkolwiek innej”. No cóż, różnica płci istotnie czasem dodaje dynamiki. Jednak ja na miejscu wywiadującego zadałabym pytanie: to czemu nie wsadzić na statek kosmiczny samych kobiet? I wtedy nie będzie już problemu. Oczywiście, wiadomo dlaczego – bo książki są o ludziach (czyli menach) i ważnych problemach, a kobiety są dodatkiem, wyjątkiem, komplikacją i odstępstwem od normy.
Lem chętnie podkreślał, ileż to trendów i przyszłych kierunków rozwoju jako futurolog przewidział dziesiątki lat wcześniej. A jednak czegoś nie przewidział – mimo zetknięcia z amerykańską poprawnością polityczną, głośnej drugiej fali feminizmu, pojawienia się tego problemu w filozofii i teologii też. Nie przewidział, że kwestie te staną się przedmiotem poważnych debat, a androcentryzm kultury zostanie poddany krytycznym analizom. I nie będzie już wypadało wygłaszać takich tekstów, nawet jak się tak myśli.
Lem należał do intelektualnej polskiej elity, oczywiście męskiej. Dick szlajał się po narkomańskich melinach, a gender balance w jego powieściach jest lepszy. Może czasem meliny są lepsze od elit.
czytaj także
