Het afgelopen jaar heeft geen illusies gelaten. Politieke beleidsmakers en de meerderheid van het Europese publiek willen Europa verlossen van vluchtelingen - ongeacht de gevolgen en zelfs ten koste van de mensenrechten waarop de Europese Unie is gegroeid.
This text has been auto-translated from Polish.
In december 2024 publiceerde Human Rights Watch een rapport waarin werd geconcludeerd dat Polen de wet overtrad aan zijn grens met Wit-Rusland. Dit is natuurlijk niet verrassend - soortgelijke conclusies zijn eerder getrokken door onder andere Amnesty International en nationale rechtenorganisaties.
"Polen's inhumane en illegale uitzetting van mensen die op zoek zijn naar veiligheid is in strijd met zijn verplichtingen onder de nationale en EU-wetgeving en de grondbeginselen van het humanisme" - verklaarde Lydia Gall, Europa en Centraal-Azië expert bij HRW. En terwijl een dergelijk oordeel van een erkende internationale organisatie nog maar een paar jaar geleden op een felle reactie van EU-organen zou hebben kunnen rekenen, is er nu sprake van stilzwijgende instemming.
Bijna gelijktijdig met de publicatie van het HRW-rapport steunde de Europese Commissie het idee van premier Donald Tusk om het recht om asielbescherming aan te vragen te beperken. Hoewel deze goedkeuring alleen geldt voor landen aan de oostgrens van de EU en alleen in uitzonderlijke situaties, geeft deze formulering de machthebbers veel ruimte voor interpretatie.
Tusk stelde een dergelijke oplossing half oktober voor tijdens de top van de Europese Raad in Brussel. De staatshoofden toonden zich enthousiast en de conclusies van de bijeenkomst waren ondubbelzinnig - de Gemeenschap mag niet toestaan dat Rusland of Wit-Rusland misbruik maken van het asielrecht. En terwijl werd gerustgesteld dat "effectieve bescherming" van de buitengrenzen van de Unie hand in hand moet gaan met respect voor het internationaal recht, blijkt de realiteit heel anders te zijn.
Migratie uitbesteden
De acties van de Poolse regering markeren een nieuwe trend in het Europese migratiebeleid, net als het plan van Premier Giorgia Meloni van de extreem-rechtse Italiaanse Broeders partij. Haar vlaggenschipproject om migranten terug te sturen naar Italiaanse opvangcentra in Albanië zou in oktober van start gaan.
De centra staan klaar, maar een rechtbank in Rome heeft besloten dat het niet legaal is om mensen die internationale bescherming in Italië willen aanvragen naar een niet-EU-land te sturen. Het punt is dat de asielprocedure in de Albanese centra veel minder tijd in beslag zou nemen dan op de normale manier.
Alleen mensen uit zogenaamd veilige landen zouden naar Albanië worden gestuurd, maar Meloni beschouwt landen die in de ogen van het Hof van Justitie van de EU niet veilig zijn als veilig. Dit werd onder de aandacht gebracht van het hof in Rome, omdat Egypte en Bangladesh op de lijst van de Italiaanse premier stonden.
Totdat de Italiaanse regering en de rechtbank tot een overeenkomst komen, zullen de Albanese centra leeg blijven (de eerste twee groepen migranten die naar Albanië gingen, werden binnen enkele dagen teruggestuurd naar Italië). We weten dat de situatie de komende maanden niet zal veranderen.
Er hangen vragen in de lucht - wat als Meloni een manier vindt om zijn project opnieuw op te starten? Zal het uitbesteden van migranten een gangbare praktijk worden voor EU-landen? Tenslotte hebben de Britse en Deense regeringen al geprobeerd om gelijkaardige projecten door te drukken, een overeenkomst sluiten met Rwanda, waar aanvragers voor internationale bescherming naartoe gestuurd zouden worden.
Zodra de aanvragen werden aanvaard, zouden de vluchtelingen zich permanent in Rwanda vestigen - een verschil met Meloni's idee, waarbij degenen die de vluchtelingenstatus kregen naar Italië zouden worden vervoerd - en degenen die geen bescherming kregen naar hun land van herkomst zouden worden gedeporteerd.
In het geval van het VK, dat veel dichter bij de uitvoering van het plan was dan Denemarken, stond het Hooggerechtshof in de weg. In december 2023 oordeelde het Hof dat Rwanda geen veilig land was (ook al was er daar geen gewapend conflict) en bovendien kon niet worden gegarandeerd dat de regering in Kigali geen vluchtelingen zou terugsturen naar hun thuislanden waar ze gevaar liepen. Het Deense plan stagneerde daarentegen al in de planningsfase zelf en werd uiteindelijk, na kritiek van het publiek, opgegeven.
Ondanks deze tegenslagen testen de EU-landen verdere manieren om illegale migratie in te dammen. Vooral omdat dit is wat steeds meer mannelijke en vrouwelijke burgers eisen - zelfs ten koste van de mensenrechten waarop de Europese Unie is gegroeid.
Europa wordt rechts
Het afgelopen jaar hebben nationalistische partijen verkiezingen gewonnen in onder andere Nederland (Partij voor de Vrijheid, PVV) en Oostenrijk (Vrijheidspartij van Oostenrijk, FPÖ). Rechts behield de macht in Italië en Hongarije, en in de Oost-Duitse deelstaten behaalde de extreem nationalistische Alternative für Deutschland (AfD) partij verrassend goede resultaten. Elk van deze winnende partijen is fel tegen migratie.
Rechtspopulisten, die stellen dat migranten koste wat het kost gestopt moeten worden, zwijgen handig over het feit dat irreguliere migratie naar Europa al gedaald is met bijna 40 procent in 2023. Ze zwijgen ook over het feit dat de EU buitenlandse werknemers nodig heeft, zonder wie nationale economieën het de komende decennia niet zullen redden. En die komen niet zelden uit dezelfde landen waaruit ze de immigratie proberen te beperken.
Aan de ene kant oefenen rechtse regeringen steeds meer druk uit op het migratiebeleid in de hele Gemeenschap. Anderzijds zijn mensen die op de vlucht zijn voor oorlog, vervolging, honger of gebrek aan vooruitzichten in hun eigen land pionnen geworden in het politieke spel van Oost versus West. Steeds meer acties die hun rechten schenden worden gerechtvaardigd als 'hybride oorlog'.
Dit argument werd niet alleen gebruikt door de Poolse, maar ook door de Finse regering, die nog steeds besloot om eind 2023 alle grensovergangen met Rusland te sluiten, waardoor de mogelijkheden van mensen om bescherming aan te vragen ernstig werden beperkt.
"Sinds de hybride aanval van Wit-Rusland in november 2021 op Letland, Polen en Litouwen weten we allemaal hoe Poetin en zijn bondgenoten migranten inzetten om onze verdediging te testen en de situatie in deze landen proberen te destabiliseren. Nu richt Poetin zijn pijlen op Finland". - zei EC-chef Ursula von der Leyen, die de beslissing van premier Petteri Orpo van de liberaal-conservatieve Nationale Coalitie steunde.
De Finse beperkingen geven echter wel enige ruimte voor asielaanvragen en in vergelijking met andere lidstaten blijft Finland - toch - liberaler ten opzichte van migratie. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld het eerder genoemde Nederland, waar minister van Asiel Marjolein Faber "het strengste migratiebeleid ooit" heeft aangekondigd. Tegelijkertijd wordt gevreesd dat de steeds strakkere staten van de Unie zullen leiden tot haar desintegratie.
Grenspatrouilles
Vragen over de toekomst van de EU als economische gemeenschap rezen nadat Duitsland in september 2024 politiecontroles invoerde aan alle buitengrenzen van het land, waardoor het vrije verkeer in het Schengengebied de facto werd opgeschort. Dit was een beslissing van Nancy Faeser, hoofd van het Duitse ministerie van Binnenlandse Zaken, die zei dat het beperken van illegale immigratie naar het land nodig was om de bevolking te beschermen tegen "islamitische terreur en zware criminaliteit". De regeling werd inderdaad ingevoerd na een mesaanval op een festival in Solingen. Een 26-jarige Syrische man bekende drie mensen te hebben gedood en verschillende anderen te hebben verwond.
Hoewel de Schengenwetgeving uitgaat van het vrije verkeer van personen en goederen binnen de EU, voorziet ze in oplossingen zoals die welke Duitsland toepast als dat om veiligheidsredenen gerechtvaardigd is. Sinds 2015, het begin van de zogenaamde migratiecrisis, is deze optie door een aantal landen gebruikt, waarbij de controletijd herhaaldelijk met maanden werd verlengd.
"Europarlementariërs hebben zich herhaaldelijk verzet tegen de frequente herinvoering van controles omdat het het vrije verkeer van mensen binnen de EU belemmert." - leest op de website van het Europees Parlement. In de praktijk zijn de Duitse controles willekeurig gebleken en niet bijzonder beperkend voor de mobiliteit van Europeanen en Europese vrouwen, maar zo'n langdurige stand van zaken zou de marktintegratie kunnen ondermijnen.
Daarom heeft het Europees Parlement in mei 2024 een beperking ingevoerd: de controles aan de binnengrenzen mogen niet langer dan drie jaar duren. Ondanks dit besluit heeft de Duitse grensbewaking de woede gewekt van de buurlanden. Oostenrijk heeft bijvoorbeeld aangekondigd dat het geen buitenlanders zal toelaten die door de Bundespolizei worden teruggestuurd.
Ongeacht hoe lang de patrouilles de grensovergangen zullen bewaken, zijn de verklaringen van minister Faeser een symbool van verandering. Ze laten zien hoe ver Duitsland is verwijderd van het opendeurbeleid van bondskanselier Angela Merkel - en de weg die het Duitse en Europese migratiebeleid de afgelopen tien jaar heeft afgelegd.
Omstreden pact
Beslissingen om Fort Europa te versterken worden niet alleen in individuele lidstaten genomen, maar ook op EU-niveau. Een van de belangrijkste ontwikkelingen was de ondertekening van het Pact inzake Migratie en Asiel, alom bekritiseerd door rechtenorganisaties, in april 2024.
De onderhandelingen over het definitieve ontwerp duurden bijna tien jaar. Het werd vooral - maar niet alleen - door Polen en Hongarije tegengewerkt, omdat het pact solidariteit impliceert met landen die onder bijzondere "migratiedruk" staan. Uiteindelijk kwamen de EU-landen tot een akkoord, waarbij ze zelf konden kiezen in welke vorm ze steun zouden verlenen - het kon gaan om hervestiging van beschermingzoekers, financiële bijstand of alternatieve solidariteitsmaatregelen, voornamelijk operationele steun.
Toen de besluitvormers uiteindelijk tot een overeenkomst kwamen, bazuinde de Unie succes. "Het migratiesysteem zal eerlijker en sterker zijn en in de praktijk concrete voordelen opleveren. De nieuwe regels zullen het Europese asielsysteem efficiënter maken en de solidariteit tussen de lidstaten verdiepen," zei Nicole de Moor, Belgisch staatssecretaris voor Asiel en Migratie.
Het pact voorziet onder andere in de uitbreiding van het 'veilige derde land'-principe, dat een versnelde uitzetting naar het thuisland mogelijk maakt. Het was deze bepaling waar Giorgia Meloni gretig gebruik van maakte bij het opzetten van centra in Albanië.
Volgens de meer dan 50 NGO's die het gezamenlijke appèl aan de EU hebben ondertekend, is het pact een grote stap terug op het gebied van mensenrechtenbescherming. Ze wijzen bijvoorbeeld op het opstellen van rassenprofielen van personen die bescherming zoeken en de ontwikkeling van bewakingstechnologie. Ze wijzen ook op de willekeurige erkenning van landen van herkomst als veilig, wat migranten en migrantenvrouwen kan blootstellen aan verdere vervolging en gevaar bij terugkeer.
Parallel aan de implementatie van het pact, waar landen tot 2026 de tijd voor hebben, ondertekent de EU verdere overeenkomsten met landen als Tunesië en Egypte (in 2024), en daarvoor met Turkije, Marokko en Libië, van waaruit mensen op weg zijn naar het oude continent. De premisse is in alle gevallen hetzelfde - autoritaire leiders ontvangen miljoenen euro's om zogenaamd de sociaaleconomische ontwikkeling te ondersteunen. In ruil daarvoor worden ze geacht te voorkomen dat mensen Europa bereiken. Impliciet - tegen elke prijs.
Wat heeft de toekomst voor Syriërs in petto?
In 2022 liet de Unie nadrukkelijk zien dat ze met twee maten meet in haar migratiebeleid. Terwijl honderden mensen meer stierven in de Middellandse Zee en de eerste dodelijke slachtoffers werden gemeld aan de Pools-Wit-Russische grens, vonden miljoenen mensen die de agressie van Rusland ontvluchtten hun toevlucht in landen van de Gemeenschap.
De grootste groep vluchtelingen en vluchtelingenvrouwen in Europa, de Oekraïners niet meegerekend, zijn Syriërs. Toen rebellen in december 2024 Damascus in enkele dagen in handen kregen en dictator Bashar al-Assad tot vluchten dwongen, wachtten de EU-leiders geen moment. Polen, Duitsland, Tsjechië, Denemarken en Italië stopten onmiddellijk de verwerking van asielaanvragen van burgers uit het land.
Hoewel de situatie in de tot voor kort autoritaire staat precair is en er nog steeds een enorme humanitaire crisis heerst, is Oostenrijk een stap verder gegaan en werkt het aan een "ordelijk repatriërings- en deportatieprogramma voor Syrië". Woordvoerder Stefan de Keersmaecker van de Europese Commissie reageerde hierop met de opmerking dat "elke beslissing over asiel per geval moet worden genomen, na onderzoek van de aanvraag van de persoon".
In de context van het controversiële migratiepact en overeenkomsten met autoritaire staten lijken de woorden van Keersmaecker niet meer dan een PR-stunt. Het afgelopen jaar heeft geen illusies gelaten over het feit dat zowel de politieke besluitvormers als de meerderheid van het Europese publiek Europa wil bevrijden van vluchtelingen - ongeacht de gevolgen.
