Polscy wyborcy traktują polityków cynicznie. Dobrze widzą ich wady i patologiczne zachowania, ale godzą się na nie, jeśli tylko popierana przez nich partia zaspokaja ich dążenia lub interesy.
Raport pt. Polityczny cynizm Polaków to efekt badań ankietowych i fokusowych prowadzonych w lipcu i sierpniu 2019 roku przez Przemysława Sadurę i Sławomira Sierakowskiego wśród wyborców najważniejszych partii politycznych w Polsce. Jego autorzy stawiają diagnozę o rozpowszechnionym wśród zwolenników każdej z opcji cynizmie w ocenie polityków, pokazują też odmienność relacji łączących partie z ich zapleczem i potencjały ich poparcia. Stwierdzają różnice światopoglądowe między elektoratami PiS, PO i lewicy, jak również – inne od stereotypowych – różne sposoby korzystania przez nie ze źródeł informacji.
czytaj także
Cynizm nasz powszechny
Polscy wyborcy traktują polityków cynicznie. Dobrze widzą ich wady i patologiczne zachowania, ale godzą się na nie, jeśli tylko popierana przez nich partia zaspokaja ich dążenia lub interesy. PiS – kiedy stawia opór wielkomiejskiej, gardzącej społeczeństwem elicie, względnie gwarantuje hojne transfery socjalne. PO – kiedy nie przynosi wstydu w Europie, dba o wzrost gospodarczy i wolności demokratyczne.
Warto jednak pamiętać, że część afer politycznych, którymi w ostatnich latach żyły media, niekoniecznie dotarła do świadomości ogółu wyborców, co dotyczy zwłaszcza skandali z udziałem polityków Prawa i Sprawiedliwości – afera Amber Gold czy taśmy z restauracji Sowa i przyjaciele zapadły w pamięć mocniej niż na przykład nieprawidłowości wokół spółki Srebrna czy handlu gruntami przez Mateusza Morawieckiego.
czytaj także
Co istotne, Polacy wyraźnie rozróżniają korupcję o charakterze prywatnym i partyjnym – ta pierwsza („dla siebie”, jak w przypadku premii dla członków rządu Beaty Szydło) jest wciąż nieakceptowana, za to naginanie lub łamanie prawa w interesie obozu politycznego mieści się w granicach politycznej normy. To samo dotyczy niewiarygodnych obietnic wyborczych, traktowanych jako instrument kupowania wyborców – badani z jednej strony oczekują od partii konkretnych korzyści dla siebie, z drugiej zaś traktują obietnice jako monetę w wyborczej grze i dopuszczają oszukiwanie opinii publicznej jako instrument walki politycznej.
Akceptowane przez wyborców naruszanie norm obejmuje również sferę standardów języka i środków wyrazu w debacie publicznej. Jak piszą autorzy, „skandalizowanie »w imię ludu«, wywołujące oburzenie w tradycyjnych mediach, łamanie przestrzeganych dotąd norm i zasad w życiu publicznym (a nawet prawa), jest przez ludzi odbierane jak przedstawiany im dowód na autentyczność, odważne rzucenie wyzwania elitom”.
Wobec braku wspólnych punktów odniesienia – niezależnych autorytetów, mediów uznawanych powszechnie za bezstronne itp. – nie ma instancji rozstrzygającej, „kto w walce politycznej postępuje właściwie, a kto nie. Wyborcy pozostają więc przy swoich partiach. W takiej sytuacji, żeby uzasadnić przed sobą i innymi swój wybór, Polacy korzystają z podsuwanej przez partię narracji. Dlatego też tak duże znaczenie przykładają politycy do tzw. »przekazów dnia« i przychylnych sobie mediów. Wcale nie muszą w nie wierzyć, zdarza się, że są nawet nimi zażenowani, ale traktują je jako przydatne w uzasadnianiu swoich wyborów”.
Platforma świeci światłem odbitym
Z badań sondażowych Sadury i Sierakowskiego dowiemy się, że partia Jarosława Kaczyńskiego ma w swoim zasięgu poparcie bezwzględnej większości Polaków i może liczyć nawet na większość konstytucyjną. Łączny potencjał głosów oddanych na PiS to 55 procent, z czego tzw. rdzeniowy elektorat to 35 procent, a tzw. rezerwuarowy (ludzie, którzy na tę partię głosowali w co najmniej jednych wyborach, względnie uważają za partię drugiego wyboru oraz deklarują do niej zaufanie) – 20. W przypadku PO wskaźniki te wynoszą, odpowiednio, 25 i 22 procent, zaś dla Lewicy – 8 i 12 procent. Jak jednak wskazują autorzy, „elektorat rezerwuarowy PO wydaje się dla swojej partii bardziej obiecującym zasobem niż dla PiS jego rezerwuarowe zaplecze, ponieważ częściej bierze udział w wyborach i częściej oddaje głosy na PO/N niż konkurenci na PiS”.
Z badań sondażowych Sadury i Sierakowskiego dowiemy się, że partia Jarosława Kaczyńskiego ma w swoim zasięgu poparcie bezwzględnej większości Polaków i może liczyć nawet na większość konstytucyjną.
Wyborcy PiS są jednak silniej związani z partią (76% z nich uważa, że ma na kogo głosować) i dużo rzadziej od „platformersów” potrzebują partii drugiego wyboru (71%). Z kolei wyborca PO „częściej jest w rozterce z powodu poczucia braku politycznej reprezentacji – prawie 40% z nich zdecydowanie zgadza się lub raczej zgadza się z opinią, że nie ma na kogo głosować”, a ufa swej partii mniej niż połowa (dla PiS to prawie 2/3).
Niemal nikt nie określa przez PO swej tożsamości (inaczej niż w przypadku PiS-owców). Elektorat Platformy najsilniej scala postawa „anty-PiS”, a jego tożsamość (zwłaszcza „rdzenia” wyborców”) wspiera się „na satysfakcji z posiadania wyższego statusu społecznego, wielkomiejskości i europejskości”. Ich stosunek do wyborców PiS jest pogardliwy, aczkolwiek „skuteczność PiS zrobiła na nich wrażenie do tego stopnia, że uważają, iż PO powinna kopiować to, co u przeciwnika zadziałało”. Często też wyrażają uznanie dla determinacji PiS we wdrażaniu politycznych obietnic i sukcesów gospodarczych rządu; uznanie to łatwo przekłada się na niewiarę w możność pokonania PiS i zniechęca do udziału w wyborach.
Leszczyński: Lewico, oszczędzaj siły do walki z PiS. Platforma za moment zapadnie się sama
czytaj także
Autorzy badania wskazują, że „wyborcy PO zdecydowanie różnią się od elektoratu PiS, jeśli chodzi o kwestie światopoglądowe (w tym stosunek do Kościoła katolickiego, mniejszości seksualnych, edukacji seksualnej, prawa do przerywania ciąży)”, aczkolwiek „jedynie część z nich (ok. 1/3) otwarcie odrzuca rozwiązania społeczne takie jak 500+ czy 13. emerytura zaproponowane przez rząd PiS” i uważa, że lepiej byłoby „przeznaczyć na prorozwojowe inwestycje gospodarcze”. Jednocześnie dla aż „40% ważny z punktu widzenia decyzji wyborczej jest postulat kontynuacji programu 500+”.
Elektoraty podzielone
Badacze stwierdzili również wyraźny podział wewnątrz elektoratu Platformy, zwłaszcza wśród jej wyborców potencjalnych. Ci bowiem „pod względem kulturowym i społeczno-demograficznym bardziej przypominają nowych wyborców PiS niż wielkomiejski elektorat Platformy Obywatelskiej. Choć część z nich wyraża zdecydowanie antypisowskie nastawienie, są znacznie mniej liberalni światopoglądowo (więcej tu ludowego antyklerykalizmu niż zrozumienia dla postulatów środowisk LGBT itp.). Są mało obywatelscy, zdecydowanie mniej proekologiczni, za to bardziej wrażliwi na programy socjalne i jakość usług publicznych”.
Liberalizm kulturowy tego segmentu wyborców jest zatem mocno ograniczony – akceptuje on wprawdzie wątki równouprawnienia kobiet (dostęp do edukacji seksualnej, antykoncepcji, badań prenatalnych, a nawet przerywania ciąży w sytuacjach dopuszczanych przez prawo) czy niedyskryminację mniejszości seksualnych (choć bez prawa do adopcji dzieci), jednak powszechna w tej grupie jest na przykład niechęć wobec mniejszości etnicznych (zwłaszcza romskiej).
Z tej różnicy między różnymi frakcjami elektoratu między innymi wynika, że kreowany w debacie publicznej podział „cywilizacyjny” na mieszkańców metropolii i prowincjuszy jest dla największej partii opozycji szkodliwy, gdyż rozbija jej elektorat na część bardziej liberalną, wielkomiejską, i tę bardziej zachowawczą kulturowo, z mniejszych miast. Sierakowski i Sadura podkreślają, że „jeśli ta opozycja będzie rosła, podsycana przez politykę rządu i impas programowy w PO, labilny elektorat PO może zostać rozebrany między spójniejsze, a tym samym wyrazistsze formacje. Prowincja może wybrać Prawo i Sprawiedliwość (lub PSL), zaś wielkie miasta – Lewicę”.
Innego rodzaju złożoność charakteryzuje elektorat Prawa i Sprawiedliwości. Autorzy Politycznego cynizmu Polaków wskazują, jak bardzo różnią się motywacjami do głosowania wyborcy „starzy”, którzy popierali PiS, zanim ta partia uzyskała władzę, od tych, których przekonała do siebie w okresie rządów po 2015 roku. O ile lojalność tych pierwszych wynika przede wszystkim z niechęci czy wręcz nienawiści do PO i lewicy traktowanych jako reprezentacja wielkomiejskich elit (jako przeciwnika identyfikują oni „średnie i duże miasta”), o tyle ci drudzy – co ciekawe, to oni częściej zamieszkują małe miasta i wsie – poparcie warunkują utrzymaniem polityki społecznej rządu i mają nadzieję na dalsze transfery socjalne. Wobec PO odczuwają raczej lęk niż wrogość i podejrzewają polityków opozycji – na przekór ich własnym zapewnieniom z okresu kampanii – o chęć odebrania Polakom przyznanych w latach 2015-19 uprawnień socjalnych.
czytaj także
Poza duopolem
Elektorat lewicy – badano środowiska wielkomiejskich liberałów średniego pokolenia oraz małomiasteczkowych millenialsów i młodzież – również okazał się podzielony. Jego frakcja wielkomiejska okazała się bardzo silnie antypisowska: aż „80% »rdzeniowych« wyborców partii lewicowych uważa, że PiS jest zagrożeniem dla Polski i należy jak najszybciej demokratycznie odebrać mu władzę”. Ta grupa wyrażała też poparcie dla równouprawnienia kobiet (w kontekście rynku pracy, jak i prawa do przerywania ciąży) oraz niechęć do Kościoła katolickiego i jego roli w życiu publicznym.
Z kolei ci „małomiasteczkowi” i młodsi stawiali raczej znak równości między PO a PiS („symetryści”), zgłaszali potrzebę raczej nowości niż lewicowości w polityce, a dużo bardziej niż kwestie praw kobiet czy LGBT interesowały ich kwestie jakości usług publicznych, zwłaszcza ochrony zdrowia i edukacji, a także pomoc młodym w takich sferach. jak rynek pracy i mieszkalnictwo.
Jako całość obóz zwolenników lewicy ma oblicze raczej lewicowo-liberalne – lekko zachowawcze w mniejszych miastach (podobnie jak wyborcy PO nie dopuszczają możliwości adopcji dzieci przez pary homoseksualne), zaś w kwestii transferów z budżetu państwa są nawet mniej przychylni niż rdzeniowy elektorat PO. Niezależnie od takich detali, „w większości spraw poglądy zwolenników PO/N i partii lewicowych są podobne i zarazem znacznie różnią się od poglądów zwolenników PiS”.
Wreszcie, wyborcy ostatniej z przebadanych formacji – PSL – mają poglądy podobne do wyborców PiS i w kwestiach kulturowych, i społeczno-ekonomicznych, doceniają jej programy socjalne, jak również niechętni są Platformie, którą postrzegają jako skorumpowaną partię wielkomiejskich elit. Do obozu Kaczyńskiego zniechęca ich za to konfrontacyjna retoryka mediów prorządowych, nadmierna koncentracja władzy, afery korupcyjne i nazbyt wojownicza polityka europejska. Największy, zdiagnozowany przez Sadurę i Sierakowskiego problem tej partii to brak cech wyraźnie odróżniających PSL od innych partii w oczach wyborców, jeśli nie liczyć bezpośredniej znajomości jej kandydatów i powszechnej sympatii dla jej lidera.
Z Atlanty na wieś [Sierakowski rozmawia z Kosiniakiem-Kamyszem]
czytaj także
Niesformatowani przez propagandę?
Autorzy Politycznego cynizmu Polaków pytali również uczestników badania o zakres informacji, które ci czerpią z mediów tradycyjnych, weryfikując stereotyp rzekomo nieprzenikalnych „baniek komunikacyjnych”. Wyniki okazały się o tyle zaskakujące, że na gruncie deklaracji badanych wyborcy PiS nie mogą być traktowani jako „bierne ofiary propagandy” mediów publicznych, jak nieraz się ich przedstawia. Blisko połowa zwolenników tej partii uważa je bowiem za stronnicze, przy czym 16 procent uznaje za takowe wszystkie kanały telewizyjne; wyborcy PiS dużo częściej niż wyborcy PO deklarowali oglądanie programów informacyjnych różnych stacji, w tym Wydarzeń Polsatu oraz Faktów TVN. Z kolei zwolennicy opozycji są wyraźnie bardziej przywiązani do przekazu stacji TVN i znacznie rzadziej przyznawali się do czerpania informacji z różnych serwisów informacyjnych.
Na gruncie deklaracji badanych wyborcy PiS nie mogą być traktowani jako „bierne ofiary propagandy” mediów publicznych, jak nieraz się ich przedstawia.
Inną kontrowersyjną kwestią, jakiej przyjrzeli się badacze, był stosunek wyborców PiS do problemu ujawnionych praktyk pedofilii i innych nadużyć w Kościele katolickim. Jest to temat dostrzegany przez wielu wyborców PiS i traktowany jako poważny, zaś głośny film braci Sekielskich badani traktowali jako wiarygodny. Jego publikacja bynajmniej nie zmobilizowała ich – wbrew tezom głoszonym po wyborach do Parlamentu Europejskiego na przykład przez polityków PSL – do głosowania na PiS, ale również tej partii nie zaszkodziła.
Autorzy wnioskują: grzechy Kościoła szkodzą jemu samemu i nawet w oczach konserwatywnych zwolenników PiS oznaczają konieczność głębokich reform tej instytucji, ale nie rzutują na wybory polityczne zwolenników władzy. Choć bowiem Prawo i Sprawiedliwość zachowywało się w sposób najbardziej kunktatorski i zachowawczy, a momentami wręcz manipulatorski wobec tematu kościelnej pedofilii, wyborcy niejako pomimo tego faktu głosowali na tę partię (a nie dlatego, w rzekomej reakcji obronnej wobec ataku na Kościół).
Co dalej, czyli trzy warianty
W kwestii kierunków rozwoju sytuacji politycznej w Polsce autorzy dostrzegają trzy prawdopodobne scenariusze. Pierwszy, to wariant „węgierski”, w którym PiS zyskuje większość konstytucyjną i efektywnie blokuje opozycji możliwość zmiany władzy. Rozbicie opozycji i skuteczna kampania przy braku skutecznego systemu „hamulców i równowagi” na poziomie instytucji mogłyby doprowadzić do paradoksalnej sytuacji, której nie życzą sobie nawet wierni wyborcy Prawa i Sprawiedliwości – neutralizacji konkurencji politycznej, której istnienie uważają oni za niezbędną dla powstrzymania degeneracji obozu rządzącego i motywowania go do spełniania politycznych obietnic.
Druga możliwość to, zdaniem autorów, wariant „słowacki”, w którym odpowiedzią na ewentualny kryzys obecnych rządów byłby projekt lewicowego populizmu. Dla jego realizacji jakaś lewicowa koalicja musiałaby „socjalnie przelicytować PiS i zaproponować jakiś wariant welfare state 2.0”, przy czym musiałaby również znaleźć ofertę dla pracowników nieetatowych wykraczającą poza obietnicę poprawy jakości usług publicznych i, de facto, granice współczesnej wyobraźni politycznej (jak na przykład bezwarunkowy dochód podstawowy).
Choć wyzwaniem dla takiego projektu była reakcja bardziej zachowawczego elektoratu socjalnego na postępową agendę światopoglądową, to według Sadury i Sierakowskiego nie da się wykluczyć, że zagłosowałby on na jakiś „tęczowy” program z analogicznymi oporami, z jakimi dziś akceptuje konserwatywno-narodową agendę PiS.
czytaj także
Wreszcie, trzeci scenariusz, zwany przez autorów „bawarskim”, to sytuacja, w której rządy obejmuje szeroka koalicja z PO w centrum. Zachowuje ona państwo opiekuńcze w wariancie bardziej konserwatywnym, na przykład ściślej wiążąc świadczenia socjalne z pracą, ale też lepiej regulujące rynek pracy – pośrednie między modelem skandynawskim (o świadczeniach powszechnych, wynikających z obywatelstwa) a liberalnym (państwo minimum wspierające tylko osoby niezdolne do pracy). Taki wariant welfare state wyłania się z badań jako najbardziej pożądany przez społeczną większość, przy czym włączenie do szerokiej koalicji lewej strony wymagałoby także pewnych koncesji natury światopoglądowej.
Jak piszą autorzy, „połączenie takiego państwa dobrobytu z programem składającym się z wątków według Polaków względnie niekontrowersyjnych, jak opodatkowanie Kościoła, równouprawnienie kobiet, gwarancja zachowania »kompromisu« aborcyjnego z dostępem do edukacji seksualnej i antykoncepcji oraz zapobieganie homofobii i dyskryminacji ze względu na orientację seksualną (ale nie z dążeniem do równości małżeńskiej), mogłaby liczyć na wsparcie większości społeczeństwa i stanowić demokratyczną alternatywę dla rządów Prawa i Sprawiedliwości”.
*
Cały raport dostępny na jest na stronie krytykapolityczna.pl. Wersja PDF do pobrania tutaj.
