T.W. Adorno: nowoczesność radykalna

Theodor W. Adorno należy do tych dwudziestowiecznych teoretyków, których wpływu na szeroko rozumianą współczesność nie sposób przecenić. Choć zalicza się do autorów trudnych, to jego myśl i płynące z niej inspiracje można odnaleźć nie tylko we współczesnych dyskursach filozoficznych i w naukach społecznych, ale również w nowoczesnych i późnonowoczesnych teoriach obejmujących literaturę, muzykę, sztuki wizualne. Zarazem jednak wydaje się dziś Adorno filozofem nieco zapomnianym; jego idee – najczęściej w formie gruntownie przetworzonej – chętniej odnajduje się u innych autorów, niż w samych jego tekstach. Tymczasem wyjątkowość twórcy „Dialektyki negatywnej” polega na tym, że jest on myślicielem radykalnym, to znaczy takim, którego refleksja wypływa zarówno z przemyślenia podstaw zachodniej kultury, jak i stanowi jej zasadniczą krytykę. Te dwa elementy występują w dziele Adorna nierozłącznie, tworząc dialektyczny splot, w którym fundamentalna negatywność ściera się z próbą wypracowania nowych form życia w rzeczywistości odczarowanej i, jak mówi podtytuł jednego z jego dzieł, „poharatanej”, a zatem nowoczesnej.

Adorno zasługuje więc na naszą uwagę, bowiem mówi o źródłach naszej aktualności. Dlatego też celem seminarium będzie wypracowanie pewnej archeologii myśli Adorna zgodnie z mikrologiczną, uważną lekturą, którą on sam zaproponował w swoich tekstach. Podstawowym przedmiotem refleksji będą dwa fundamentalne jego dzieła: pisana wspólnie z Maxem Horkheimerem, „Dialektyka oświecenia”, oraz zbiór fragmentów, „Minima moralia”. W dziele pierwszym znajdziemy nie tylko zarys dekonstrukcji nowoczesności jako określonej formacji ideologicznej i społeczno-kulturowej, ale również oryginalną opowieść o nadziei na emancypację, nadziei, która miałaby się ziścić na zgliszczach projektu wiecznego i niewzruszonego postępu myśli. „Dialektyka oświecenia” składa się więc na narrację o narodzinach i śmierci racjonalności, o micie i języku, naturze i technice, mimesis i refleksji, panowaniu i przemocy, a więc najistotniejszych elementach określających naszą współczesność. Zaś w „Minimach moraliach dochodzi do swoistego połączenia filozoficznego namysłu z konkretnym doświadczeniem egzystencjalnym: do próby pogodzenia pojęcia i idiomu. Trauma i katastrofa pierwszej połowy dwudziestego wieku wyznaczają tutaj horyzont namysłu, ale równocześnie granica poznawczego i kulturowego pesymizmu jest przez Adorna nieustannie przekraczana w samym ruchu myśli i w zdolności do stawiania pytań: jak możliwe jest do pomyślenia życie w świecie, który uległ całkowitej destrukcji? W jakich warunkach rzeczywistości nowoczesnej możemy pomyśleć ludzką wolność?

Myśl Adorna nieustannie wchodzi w dialog z innymi tradycjami i innymi rodzajami filozofowania oraz rozmaitymi dziedzinami sztuki. Choć zatem osią seminarium będzie lektura „Dialektyki oświecenia” i „Minimów moraliów” to, aby lepiej zrozumieć pracę myśli Adorna, dyskusja zostanie uzupełniona o analizy innych jego tekstów.

Lektury:

M. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka oświecenia. Fragmenty filozoficzne

T. W. Adorno, Minima moralia; Hegel: Three Studies; Rozum i objawienie; Ateny i Auschwitz; Świadomość negatywności; Umieranie dzisiaj; Doświadczenie metafizyczne; Drobne komentarze do Prousta; Parataksa. O późnej liryce Hölderlina; Esej jako forma; O liryce i społeczeństwie; Zapiski o Kafce; Próba zrozumienia „Końcówki” Becketta; Wstęp do „Pism” Waltera Benjamina; Filozofia nowej muzyki (fragm.)

A. Bielik-Robson, Jeszcze inne wyjście. Kyniczno-mesjański witalizm Szkoły Frankfurckiej: od Adorna do Sloterdijka, [w:] tejże, Erros. Mesjański witalizm i filozofia

R. Czekaj, Krytyczna teoria sztuki Theodora W. Adorna

S. Buck-Morss, The Origin of Negative Dialectics: Theodor W. Adorno, Walter Benjamin, and the Frankfurt Institute

A. Garcia Dütmann, Memory and Promise in Adorno, Benjamin, Heidegger and Rozenzweig

M. Herer, Adorno: na granicy dialektyki, [w:] tegoż, Filozofia aktualności

M. Jay, Adorno

F. Jameson, Late Marxism. Adorno or the Persistence of the Dialectic

R. Nycz, Lekcja Adorna: tekst jako sposób poznania, albo o kulturze jako palimpseście, [w:] tegoż, Poetyka doświadczenia. Teoria – nowoczesność – literatura