Kryzys klimatyczny, pandemia, a teraz wojna sprawiają, że pokojowe dywidendy maleją, a globalizacja częściowo się cofa. Rozpoczyna się coś, co można nazwać Wielkim Rozpadem: odwrócenie globalizacji, załamanie się globalnych działań zbiorowych, nawrót nacjonalizmu i groźby wybuchu wielkich wojen.
BERLIN – Napaść Rosji na Ukrainę wywróciła do góry nogami coś, co można by nazwać światowym „układem pokojowego postępu”. Na układ ten wpływały do tej pory trzy czynniki: generująca materialny dobrobyt na całym świecie globalizacja; ogólnoświatowe działania zbiorowe, służące eliminacji negatywnych skutków wzrostu gospodarczego, w tym narastającym nierównościom i zmianie klimatu, oraz – co stanowiło dotąd sedno tego układu – brak wojny.
Czynniki te wzajemnie się wzmacniały. Zgodnie z przyjętą wiedzą globalizacja – oraz istnienie broni jądrowej i jej efektu odstraszającego, opartego na groźbie nieuniknionej wzajemnej anihilacji – doprowadziły do tego, że wojna straciła rację bytu, z kolei ogólnoświatowe działania zbiorowe sprawiły, że globalizacja stała się społecznie i środowiskowo akceptowalna.
czytaj także
Układ ten jednak został właśnie śmiertelnie ugodzony poprzez uparte dążenie rosyjskiego prezydenta Władimira Putina do ponownego, siłowego nakreślenia granic i przez użycie groźby rozpętania wojny jądrowej. Ponadto, wiele państw ma obecnie ogromne zdolności do prowadzenia wojny cybernetycznej, umożliwiające im wzajemne niszczenie kluczowej infrastruktury – począwszy od przerwania dostaw energii elektrycznej i wody, aż po uniemożliwienie działania służby zdrowia i służb ratunkowych. Międzynarodowy wyścig zbrojeń jest nieunikniony.
Reakcja Zachodu na inwazję Rosji polega między innymi na zamrożeniu aktywów Rosyjskiego Banku Centralnego, uniemożliwieniu rosyjskim bankom korzystania z międzynarodowego systemu komunikacji finansowej SWIFT, uchyleniu statusu handlowego Rosji jako „kraju najbardziej uprzywilejowanego”, zablokowaniu eksportu technologii do Rosji i wielu innych środkach. W sumie działania te prawdopodobnie zmienią ogólnoświatowy krajobraz finansowy i wpłyną na przyszłość globalizacji. W długoterminowej perspektywie zachęcą Rosję, Chiny i kraje z nimi powiązane do opracowania systemów alternatywnych.
Wojna, a wcześniej pandemia, pokazały jak na dłoni kruchość ogólnoświatowych łańcuchów dostaw. W przyszłości rządy państw na całym świecie będą dążyły do większej odporności owych łańcuchów poprzez większe zróżnicowanie ich źródeł i większą samowystarczalność. W miarę jak coraz więcej państw będzie realizowało wzajemnie wykluczające się cele polityczne, światowa gospodarka stanie się coraz bardziej rozdrobniona politycznie, zbałkanizowana.
czytaj także
Pojawi się także silne dążenie do bezpieczeństwa energetycznego. Pociągnie ono za sobą poważne wstrząsy gospodarcze, jako że niektóre kraje importujące energię przyspieszą przejście na odnawialne źródła energii, a inne promować będą energię jądrową. Podobne dążenie do zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego – obecnie zagrożenie stanowi wpływ wojny w Ukrainie na dostawy ziarna i nawozów – może doprowadzić do niszczycielskiej polityki wzajemnego wyniszczania się sąsiadujących ze sobą państw.
Jako że pokojowe dywidendy maleją, a globalizacja częściowo się cofa, świat znalazł się obecnie na rozdrożu. Z jednej strony mamy do czynienia z czymś, co można nazwać Wielkim Rozpadem: odwróceniem globalizacji, załamaniem się ogólnoświatowych działań zbiorowych, ponownym wyłonieniem się nacjonalizmu, zapaścią środowiska naturalnego oraz niebezpieczeństwem wybuchu wielkich wojen, w tym wojny z użyciem broni jądrowej. Z drugiej strony, obecny kryzys polityczny być może zmobilizuje transgranicznego zbiorowego ducha, który może posłużyć wytworzeniu się nowej formy pokojowego postępu.
Unia przyspiesza transformację energetyczną, Rosja naciska na Nord Stream 2. Co z Ukrainą?
czytaj także
Czy opcja „z drugiej strony” jest możliwa? Inwazja na Ukrainę skłoniła rządy, przy ogromnym poparciu społeczeństw, do natychmiastowego odłożenia na bok własnych, wąsko rozumianych interesów na rzecz działania w grupie. Rezolucję Zgromadzenia Ogólnego ONZ potępiająca inwazję przypuszczoną przez Rosję poparło 141 państw. Wyzwaniem jest teraz zaprzężenie tego ducha na rzecz sprawy rozwiązywania problemów na szczeblu ogólnoświatowym.
Państwa muszą stawić czoła temu wyzwaniu na spotkaniach grupy G20, G7, ONZ oraz innych forach międzynarodowych. Po prostu nie ma innego wyjścia, jeżeli chcemy zaradzić kryzysom takim jak pandemia i zmiana klimatu oraz wielu innym zagrożeniom czającym się w ich cieniu: utracie bioróżnorodności, niestabilności finansowej, odpornym na leki drobnoustrojom, braku bezpieczeństwa w zakresie dostępu do wody i żywności, manipulacjom i zakłócaniu usług cyfrowych i innym.
Zbudowanie nowego, łaskawszego porządku świata wymaga rekonfiguracji trzech filarów pokojowego postępu, poczynając od nowych inicjatyw zmierzających do utrzymania w mocy międzynarodowych norm antywojennych. Chociaż weszliśmy w czasy zwiększonych napięć geopolitycznych, nagły renesans jądrowych, chemicznych i biologicznych działań wojennych i związanego z nimi ryzyka powinien przekonać wszystkich zainteresowanych i tym, że ograniczenie tych zagrożeń jest kluczowe dla ochrony ich własnych interesów. Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej musi zostać umocniony, zaś jego zakres poszerzony. Konwencje zakazujące broni chemicznej i biologicznej muszą stać się wszechstronne i umożliwiać kontrolę ich przestrzegania. Zapisy konwencji genewskich ustanawiających zasady obowiązujące podczas działań wojennych muszą zostać rozszerzone, tak aby obejmowały również wojnę w cyberprzestrzeni.
Ponadto zreformowania wymagają zasady regulujące globalizację gospodarczą. Obecnie ogólnoświatowe łańcuchy dostaw budowane są w przeważającej mierze w celu maksymalnego zwiększenia zysków. Pomimo że już teraz podejmowane są starania o zwiększenie odporności tych łańcuchów, niewiele wskazuje na to, aby miało to uczynić handel bardziej zrównoważonym środowiskowo i społecznie. Aby wziąć na siebie odpowiedzialność za społeczne i ekologiczne skutki handlu (zarówno w ramach ogólnoświatowych łańcuchów dostaw, jak i poza nimi), przedsiębiorstwa i rządy powinny mieć obowiązek wykazywania swojego wpływu na społeczeństwo i środowisko, zaś reguły stosowane w handlu powinny ulec zmianie na podstawie danych o tym wpływie.
czytaj także
Na koniec – potrzebujemy także nowego multilateralizmu, który podkreślałby komplementarność celów narodowych i ogólnoświatowych, tak abyśmy mogli skorzystać z szans przynoszących korzyści wszystkim (w grze o sumie dodatniej) w ramach gospodarki, spraw społecznych i ochrony środowiska. Wynikające z niego porozumienia wielostronne powinny rozpowszechniać korzyści płynące z wielostronnej koordynacji, na czym zyskają wszystkie uczestniczące w nich państwa.
Uwzględniając to, że teraz, w czasie naznaczonym konfliktem, wypracowanie takich wielostronnych porozumień byłoby niezmiernie trudne, przywódcy mogliby rozpocząć od powołania „koalicji woli działania”. Dobrym przykładem jest zgłoszona na forum G7 niemiecka propozycja utworzenia „ogólnoświatowego klubu klimatycznego”, w celu szybszego wdrożenia paryskiego porozumienia w sprawie klimatu.
Zagrożenia związane z dążeniem do własnych, narodowych celów w obliczu ogólnoświatowych problemów powinny być oczywiste. Aby uniknąć Wielkiego Rozpadu, musimy odbudować fundamenty dla pokoju i zrównoważonego dobrobytu w tym pięknym, ale kruchym świecie.
**
Dennis J. Snower – przewodniczący Global Solutions Initiative, dyrektor programu prowadzonego w ramach The New Institute oraz profesor uczelni Hertie School of Governance.
Copyright: Project Syndicate, 2022. www.project-syndicate.org. Z angielskiego przełożyła Katarzyna Byłów.
