Dzieci uważają, że głodnemu czy skrzywdzonemu dziecku powinien pomóc każdy, nie tylko rodzice. Dopiero gdy dorastamy, zaczynamy odróżniać swoich od obcych.
Oto dwa stwierdzenia wyrażające pewne oceny moralne. Co o nich sądzisz?
„Jeśli dziecko jest głodne albo odczuwa ból, jego rodzice albo znajomi są bardziej zobowiązani do pomocy niż obca osoba”.
„Jeśli musimy wybierać, czy ratować człowieka, czy psa – a nawet wiele psów – powinniśmy ratować człowieka”.
Zgodzi się z nimi prawie każdy, prawda? Nieprawda. Znaczna grupa ludzi sądzi inaczej.
czytaj także
W ostatnich dwóch latach przeprowadzono dwa odrębne badania porównujące poglądy dorosłych na te dwie kwestie z poglądami dzieci w wieku 5–10 lat. Okazało się, że odpowiedzi respondentów znacząco się od siebie różnią. W obu projektach chciano sprawdzić, jak kształtują się nasze oceny moralne, żeby, być może, przybliżyć się do odpowiedzi na jedno z wielkich pytań o moralność: czy wynika ona głównie z kultury, czy może jest wrodzona?
Kiedy w XIX i na początku XX wieku przemierzali świat antropolodzy, przywozili ze sobą relacje o różnorodnych zasadach moralnych funkcjonujących w różnych społeczeństwach. Tak upowszechniło się przekonanie, że moralność jest zjawiskiem kulturowym.
Natomiast w latach 70. ubiegłego wieku teoretycy ewolucji, na przykład Edward Wilson i Richard Dawkins, zaczęli buntować się przeciwko kulturowym uzasadnieniom istnienia moralności. Twierdzili, że dużą część ludzkich zachowań można wyjaśnić selekcją genetyczną, niekoniecznie nastawioną na przeżycie pojedynczych organizmów, a raczej zachowanie genów – dzielonych przez organizmy nie tylko z potomstwem, lecz także z innymi krewniakami. Gdyby tak było, to w toku ewolucji mogłyby się wykształcić reguły moralne silnie narzucające obowiązek pomocy krewniakom, ale nie obcym, jak również reguły promujące dwustronne, wzajemnie korzystne relacje.
Ewolucyjne ujęcie genezy moralności jest obiecujące. Jej zaczątki odkryto na przykład u innych ssaków społecznych. Frans de Waal pokazał, że niektóre naczelne mają poczucie sprawiedliwości – i to bardziej rozwinięte niż „ręka rękę iska”. Czasem nawet żądają równej płacy za równą pracę: „Nie zadowolę się granulką karmy, skoro tej drugiej małpie dałaś winogrono za to samo zadanie!”
Teorii ewolucyjnej trudno jednak wyjaśnić nasz obowiązek pomocy obcym. Pisząc książkę The Expanding Circle, przyjąłem ewolucyjne wyjaśnienie podstaw moralności, ale uzupełniłem je argumentacją, że nasza zdolność do rozumowania nie tylko pozwala nam przeżyć i się rozmnażać: umożliwia nam również przyjęcie uniwersalnej perspektywy, dzięki której dostrzegamy, że obcy ludzie są tacy jak my, a ignorowanie ich potrzeb jest złem.
czytaj także
Najwyraźniej tak właśnie patrzą na świat dzieci. Jedno z dwóch wspomnianych badań pod kierunkiem Julii Marshall, adiunktki w Boston College, wykazało, że dzieci w wieku 5–10 lat mówią, iż obca osoba ma obowiązek pomóc głodnemu czy skrzywdzonemu dziecku. Natomiast starsze dzieci i dorośli raczej będą odróżniać obcych, którzy nie muszą pomagać, od rodziców i znajomych, którzy muszą.
Badanie zostało przeprowadzone w Niemczech, Indiach, Japonii, Ugandzie i Stanach Zjednoczonych. W każdym z tych krajów młodsze dzieci uważały, że obce osoby też mają obowiązek pomagać. Główna rozpoznana różnica kulturowa polega na tym, że w Indiach, Japonii i Ugandzie uczestnicy przywiązywali mniej wagi do rozróżniania na rodziców, znajomych i obcych niż w Niemczech i Stanach Zjednoczonych. W Ugandzie starsze dzieci były wręcz bardziej skłonne niż młodsze do tego, by uważać, że znajomi i obcy mają obowiązek pomóc.
czytaj także
Badanie priorytetów ratowania człowieka bądź zwierząt, przeprowadzone pod kierownictwem Mattiego Wilksa, wykładowcy Uniwersytetu Edynburskiego, również wykazało, że dzieci w wieku 5–9 lat przyjmują szerszą perspektywę niż dorośli. W tym przypadku chodziło o szersze ujęcie wartości życia. Podczas gdy prawie wszyscy dorośli postanowili ratować jednego człowieka zamiast nawet stu psów bądź świń, wiele dzieci nadało ratowaniu psa taką samą wagę co ratowaniu człowieka. I chociaż dzieci wartościowały psy wyżej niż świnie, większość z nich wciąż wolała uratować dziesięć świń zamiast jednego człowieka.
To może częściowo wyjaśniać, dlaczego niektóre dzieci wychowane w rodzinie jedzącej mięso zaczynają go odmawiać, gdy dowiadują się, że mięso to ciało zabitego zwierzęcia. Kilka lat temu w internecie pojawił się filmik przedstawiający dziewczynkę, która właśnie to deklaruje; ma prawie osiem milionów wyświetleń.
Oba badania ujawniły, że dzieci mają bardziej rozbudowaną wrażliwość moralną zarówno pod względem tego, kto ma obowiązek pomagać, jak i tego, którym istotom należy pomagać. Widać też, że w większości kultur wrażliwość ta zmniejsza się w toku rozwoju dziecka. Czy to zawężenie wynika z wychowania i zanurzenia dziecka w kulturze, czy może dzieci zmieniają swoją ocenę w świetle większej wiedzy o świecie? Odpowiedzi jeszcze nie znamy.
czytaj także
Badania te mają jeszcze jeden wspólny mianownik: współautorstwo Paula Blooma, profesora psychologii Uniwersytetu w Toronto. Bloom przyznał, że odkrycia obu projektów stoją w sprzeczności ze stwierdzeniami zawartymi przez niego w książce Just Babies. Profesorowi należą się słowa uznania. Tylko jeśli pozostaniemy otwarci na naukowe dowody, będziemy mogli w końcu rozsupłać wątki kultury, biologii i rozumu, prowadzące do poznania źródła naszych ocen moralnych.
**
Peter Singer jest profesorem bioetyki na uniwersytecie Princeton, profesorem Uniwersytetu w Melbourne i założycielem organizacji non profit The Life You Can Save. Jest autorem książek Animal Liberation (Wyzwolenie zwierząt, przeł. Anna Alichniewicz, Anna Szczęsna, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2004), Practical Ethics (Etyka praktyczna, przeł. Agata Sagan, Książka i Wiedza, Warszawa 2003), The Life You Can Save (Życie, które możesz ocalić, przeł. Elżbieta de Lazari, Czarna Owca, Warszawa 2011) oraz The Most Good You Can Do.
Copyright: Project Syndicate, 2022. www.project-syndicate.org. Z angielskiego przełożyła Aleksandra Paszkowska.
