Niezależnie od tego, ile memów z Miltonem Friedmanem i Margaret Thatcher wyprodukują zwolennicy „odpowiedzialnej polityki” oszczędności, jej skutki są dramatyczne. Tak mówią czołowi ekonomiści, tak twierdzą organizacje zajmujące się prawami człowieka, a na poparcie swoich tez mają dane ekonomiczne.
Human Rights Watch, organizacja pozarządowa walcząca o prawa człowieka, opublikowała miesiąc temu krytyczny raport na temat sytuacji w Wielkiej Brytanii. Co takiego dzieje się na Wyspach, że zainteresowało to HRW? Brexit? Nie, tym razem chodzi o coś innego.
Okazuje się, że w Wielkiej Brytanii wzrasta liczba niedożywionych dzieci. „Nauczyciele, specjaliści od projektów społecznych, świetlice dla dzieci i pracownicy socjalni biją na alarm, że coraz więcej dzieci przychodzi do szkół głodnych, a rodziny muszą polegać na szkołach albo programach pomocowych, aby zapewnić dzieciom jeden ciepły posiłek dziennie” – czytamy w podsumowaniu raportu HRW.
Jak polityka zaciskania pasa zabiła nas i nasze nadzieje na przyszłość
czytaj także
Podobny obraz wyłania się z raportu ONZ przygotowanego przez Philipa Alstona. „Za dwa lata 40 procent dzieci może żyć w biedzie – twierdzi Alston. – 16% osób powyżej 65. roku życia zmaga się z ubóstwem względnym, a miliony pracowników utrzymują się tylko dzięki różnym formom dobroczynności”.
A mówimy o jednej z najsilniejszych gospodarek świata, w której rok po roku wzrasta wskaźnik PKB, ubóstwiany przez polityków i ekspertów. Mówimy o kraju, który może w pełni korzystać z rozwoju nauki i techniki, który ma dostęp do wszelkich nowoczesnych rozwiązań – a mimo to nie jest w stanie zapewnić swoim obywatelom, w tym dzieciom, elementarnych warunków życiowych. Zamiast rozwoju mamy obniżanie standardów życia.
Austerity kontra prawa człowieka
Jak to się stało? Human Rights Watch i ONZ wskazują na jeden czynnik: austerity, politykę oszczędności, która polega przede wszystkim na cięciu wydatków publicznych. Na takie rozwiązanie brytyjski rząd zdecydował się około 2010 roku w odpowiedzi na kryzys finansowy.
„Decyzje polityczne, jakie podjął brytyjski rząd, wprowadzając austerity, pogłębiły dotychczasowe problemy z przestrzeganiem praw człowieka oraz stworzyły kilka nowych. Państwo nie było w stanie zapewnić ochrony podstawowych praw, takich jak prawo do wyżywienia dla wszystkich” – czytamy w raporcie HRW.
czytaj także
Alston wspomina, że polityka oszczędności doprowadziła do szokującego wzrostu bezdomności, zwiększenia liczby osób zmuszonych korzystać z banków żywności, a w przypadku niektórych grup społecznych spowodowała zmniejszenie średniej długości życia. Dodaje też, że w przeszłości tego typu problemy były „chociaż częściowo łagodzone przez szerokie zabezpieczenia socjalne”. Tym razem zamykanie centrów społecznych i prywatyzacja miejsc publicznych jeszcze bardziej pogorszyły sytuację, bo osoby, które znalazły się na skraju nędzy, często nie miały gdzie szukać pomocy.
Zdrowy rozsądek?
Opinie HRW i ONZ są ważne, bo polityka oszczędności wciąż uchodzi za rodzaj zdrowego rozsądku. Masz problemy finansowe, zaczynasz oszczędzać. Proste, prawda? Do tego dochodzą kolejne mity. Na przykład przekonanie, że pomoc socjalna jest rodzajem łaski, na którą możemy sobie pozwolić, gdy gospodarka raźno się kręci, ale w razie kłopotów trzeba szybko skończyć z socjalistycznymi bzdurami i zrobić miejsce dla „pracowitych” oraz „przedsiębiorczych”.
Kiedy Donald Trump został prezydentem USA, jego syn Eric obwieścił, że biedni będą „musieli znaleźć nowy sposób zdobywania darmowych posiłków, gdy gospodarka zacznie sprzyjać ludziom gotowym ruszyć tyłek i iść do pracy. Nie ma już miejsca dla darmozjadów. Jeśli masz dwie zdrowe nogi i odrobinę oleju w głowie, możesz się utrzymać. I już wkrótce będziesz musiał”.
Jeśli syn miliardera, który pracuje w firmie ojca, ma odwagę pouczać innych, że w życiu nic nie jest za darmo, to znaczy, że musi się odwoływać do głęboko zakorzenionego przekonania. Gdyby nie miał pewności, że jego pohukiwania na biednych trafią na podatny grunt, nie pozwoliłby sobie na taką bezczelność. I rzeczywiście, każdy, kto interesuje się polityką, wie, że takie opinie są na porządku dziennym. Pomoc społeczna jest traktowana jako wspomaganie niezaradnych i leniwych przez najbardziej przedsiębiorczą część społeczeństwa. W takich okolicznościach stosunkowo łatwo przekonać ludzi, że cięcia wydatków publicznych są kapitalnym rozwiązaniem na czas kryzysu.
Dlatego należy podkreślić, że zdroworozsądkowość austerity jest tylko złudzeniem. ONZ i HRW nie są osamotnione w swoich ocenach – dołączyły one do szerokiego grona instytucji i ekspertów krytykujących politykę oszczędności. Na tej liście znajdują się między innymi Międzynarodowy Fundusz Walutowy, UNICEF, zdobywcy Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla Joseph Stiglitz oraz Paul Krugman, a nawet Larry Summers, były sekretarz skarbu Stanów Zjednoczonych, uważany przez wielu za wcielenie neoliberalizmu. Pod koniec 2017 roku 113 ekonomistów, badaczy społecznych i związkowców opublikowało list otwarty potępiający politykę oszczędności i ostrzegający przed jej zgubnymi skutkami.
czytaj także
Eksperci MFW podkreślają, że gdy przeanalizujemy większą grupę krajów, nie widać dowodów na to, aby polityka oszczędności pobudzała wzrost gospodarczy – a rzekomo pozytywny wpływ austerity na ten wzrost jest jednym z głównych argumentów zwolenników tego podejścia. Widoczny jest za to inny efekt rozwiązań oszczędnościowych: rosnące nierówności społeczne.
Paul Krugman w obszernym tekście dla „Guardiana” wyjaśnia, że wbrew rozpowszechnionemu przekonaniu austerity nie jest rozwiązaniem zalecanym przez podręcznikową ekonomię. Wręcz przeciwnie – zaciskanie pasa w odpowiedzi na kryzys jest jedną z głupszych rzeczy, jakie możemy zrobić z punktu widzenia ekonomii.
czytaj także
Jednak żaden racjonalny argument nie był w stanie przebić się przez opowieść o rozrzutnej Grecji, rozpowszechnianą dziesięć lat temu, gdy w wyniku kryzysu finansowego Grecy wpadli w ogromne tarapaty z powodu niespłacalnych długów publicznych. Do tego prowadzi rozdawnictwo, do tego prowadzi brak dyscypliny finansowej, jedynym lekarstwem są oszczędności, oszczędności i raz jeszcze oszczędności – powtarzano w całej Europie.
Zaciskanie pasa w odpowiedzi na kryzys jest jedną z głupszych rzeczy, jakie możemy zrobić z punktu widzenia ekonomii.
Ekonomiści próbowali przypominać, że kraje, które nie miały przed kryzysem problemu z długami – jak Hiszpania czy Irlandia – także wpadły w tarapaty. Pisali całe książki o systemowych problemach Unii Europejskiej, w szczególności o fatalnej konstrukcji strefy euro (godne polecenia są przede wszystkim Austerity. The History of a Dangerous Idea Marka Blytha oraz Euro. W jaki sposób wspólna waluta zagraża przyszłości Europy Josepha Stiglitza). Wskazywali na to, że drakońska polityka oszczędności narzucona Grekom jedynie pogarsza sytuację. Tłumaczył to bez końca (i bez skutku) Janis Warufakis, najpierw jako minister finansów Grecji, a później jako czołowy ekonomiczny dysydent w Unii Europejskiej. Nawet wspomniany MFW, który współtworzył tę politykę, zaczął się od niej dystansować.
czytaj także
Nic z tego nie miało znaczenia. Opowieść o zgubnych wpływach rozdawnictwa i zbawiennych skutkach oszczędności idealnie wpasowała się w neoliberalne przesądy i interesy elit politycznych oraz biznesowych. Zdaniem Krugmana celem straszenia długiem i deficytem nie była poprawa stanu gospodarki, lecz forsowanie rozwiązań politycznych, które służą garstce społeczeństwa. Jak widać na przykładzie Wielkiej Brytanii, ten cel został zrealizowany nie tylko w Grecji. Cenę za ten „sukces” płacą między innymi brytyjskie dzieci. Podkreśla to również Alston, pisząc wprost, że „bieda to decyzja polityczna”. Jego zdaniem można było łatwo uniknąć pogorszenia sytuacji ubogich Brytyjczyków, „gdyby tylko istniała ku temu wola polityczna”.
Lekcja dla Polski
Czy płyną stąd jakieś wnioski dla Polski? Jak najbardziej, wszak u nas także za oznakę zdrowego rozsądku uchodzi powtarzanie, że „rozdawnictwo” niszczy gospodarkę, a oszczędzanie, „bolesne reformy” i tanie państwo to wyraz najwyższej odpowiedzialności i nowoczesnego myślenia o świecie. Dlatego zasadne są obawy, że gdy uderzy w nas kryzys gospodarczy – a prędzej czy później na pewno uderzy, bo kryzysy są nieodłączną cechą kapitalizmu – pojawią się głosy, że tak właśnie kończy się brak dyscypliny budżetowej, a teraz pora na zaciskanie pasa.
Opowieść o zgubnych wpływach rozdawnictwa idealnie wpasowała się w neoliberalne przesądy i interesy elit politycznych oraz biznesowych.
Gdyby rzeczywiście przeprowadzono reformy w duchu austerity, skończą się one tak samo jak wszędzie indziej – wzrostem bezrobocia, powiększeniem obszarów biedy oraz pogłębieniem nierówności społecznych. A przecież już teraz wypadamy fatalnie pod względem różnic w dochodach. Jeśli dodamy do tego fakt, że jesteśmy najprawdopodobniej jedynym państwem w Europie, w którym biedni płacą proporcjonalnie większe podatki niż bogaci, to zobaczymy, że wcale nie brakuje nam dużo do zachwiania gospodarką i gwałtownego pogorszenia sytuacji wielu Polaków i Polek.
Kolejne polskie rządy zaniedbują fundamenty zdrowego społeczeństwa: od usług publicznych po progresywny system podatkowy. Dotyczy to także polityki, którą prowadzi PiS. Program 500 plus, wokół którego liberałowie rozpętali antyrozdawniczą histerię, tylko pudruje lata zaniedbań i wywołuje złudzenie, że jesteśmy krajem z silną polityką socjalną.
Jeśli dołożymy do tego kotła kryzys ekonomiczny, to może powstać mieszanka wybuchowa. Nie chodzi tylko o to, że pogorszyłby on ogólną sytuację gospodarczą Polski. Najprawdopodobniej taki kryzys zwiększyłby także popularność neoliberalnych demagogów, którzy na razie zmuszeni są błąkać się w niedzielę po Niemczech w poszukiwaniu otwartych marketów albo wyładowywać frustracje za pomocą klasistowskich memów. W razie ewentualnego kryzysu ich punkt widzenia może jednak zyskać na popularności.
czytaj także
Dlatego warto powtarzać przy każdej okazji, że polityka oszczędności nie działa. Tak mówią czołowi ekonomiści, tak twierdzą organizacje zajmujące się prawami człowieka, a na poparcie swoich tez mają dane ekonomiczne. Niezależnie od tego, ile memów z Miltonem Friedmanem i Margaret Thatcher wyprodukują zwolennicy „odpowiedzialnej polityki”, nie zmienią oni rzeczywistych skutków austerity. Pamiętajmy o tym, bo ryzyko, że staniemy się drugą Wielką Brytanią albo drugimi Stanami Zjednoczonymi – czyli krajem teoretycznie zamożnym, w którym panują olbrzymie nierówności i który nie jest w stanie zadbać o elementarne potrzeby swoich obywateli – jest o wiele większe niż to, że zostaniemy drugą Wenezuelą.
