Po tragicznej śmierci prezydenta Pawła Adamowicza wiele osób wypowiada się o chorobach psychicznych i ich związku z przemocą, jednak opinie te nie tylko nie mają pokrycia w faktach, lecz również dodatkowo stygmatyzują chorych.
Osoby chorujące na zaburzenia psychiczne często muszą mierzyć się z podwójnym problemem. Po pierwsze muszą stawić czoła objawom samej choroby. Po drugie nieporozumienia, które narosły w naszym społeczeństwie na temat zaburzeń psychicznych, powodują stygmatyzację chorujących. Wszystko to sprawia, że życie codzienne pacjentów jest zmaganiem ze zwielokrotnionymi trudnościami. Wyobraź sobie, że masz nawracające halucynacje, silne lęki lub uporczywe zmiany nastroju, a na domiar złego nie możesz znaleźć pracy i odwrócili się od ciebie bliscy i rodzina.
Po tragicznej śmierci prezydenta Adamowicza sytuacja nabrała szczególnego znaczenia. Wiele osób wypowiada się o chorobach psychicznych i ich związku z przemocą, jednak opinie te nie tylko nie mają pokrycia w faktach, lecz również dodatkowo stygmatyzują chorych. Bardzo trafnie ujęło to Polskie Towarzystwo Psychiatryczne w swoim oświadczeniu: „W naturalnej potrzebie rozumienia i poszukiwania odpowiedzi na pytanie „dlaczego doszło do tej tragedii?” nie powinniśmy szukać fałszywych, uproszczonych wyjaśnień. Takim nieprawdziwym wyjaśnieniem jest sugerowanie, że wyłącznie osoby chore psychicznie mogą dopuścić się aktów przemocy. W związku z tym stanowczo występujemy przeciwko próbom utożsamiania przemocy i zbrodni z zaburzeniami psychicznymi.”
Fałszywe stereotypy
W słynnej książce Choroba jako metafora Susan Sontag dekonstruuje mity narosłe wokół gruźlicy i nowotworów (a także AIDS w kontynuacji swojego dzieła). Celnie zauważa: „każda choroba, która kryje w sobie jakąś tajemnicę i powoduje silny strach, będzie postrzegana również jako moralnie, jeśli nie dosłownie, zakaźna”. W tym tkwi sedno stygmatyzacji osób chorujących psychicznie.
Obawiając się zrozumienia istoty zaburzeń psychicznych lub mając tendencję do unikania introspekcji własnego życia psychicznego, łatwo ulegamy fałszywym wyobrażeniom na temat osób chorujących, jako agresywnych, nieobliczalnych i sobie winnych. Te stereotypy w dużej mierze zostały spopularyzowane przez kinematografię i media.
czytaj także
Jeszcze w latach 90. zdecydowana większość artykułów prasowych poświęconych chorobom psychicznym koncentrowała się na aktach przemocy, ignorując fakt, że większość zbrodni popełniają osoby bez choroby psychicznej. Tymczasem najważniejsze czynniki wyzwalające w jednostce zachowania przemocowe mają przede wszystkim charakter zewnętrzny natury socio-ekonomicznej.
Zaś osoby z poważnymi chorobami psychicznymi (zbiorczy termin obejmujący m.in. schizofrenię, chorobę afektywną dwubiegunową lub ciężką depresję) stanowią grupę podwyższonego ryzyka, jeśli chodzi o bycie ofiarą przemocy.
Objawy związane z chorobą takie jak dezorganizacja procesów myślowych czy trudności z rozwiązywaniem problemów,negatywnie wpływają na zdolność adekwatnej oceny ryzyka i obrony/ucieczki.
Język to kolejne źródło stygmatyzacji − „schizofrenik” (osoba chorująca na schizofrenię), „border” (osoba zmagająca się za zaburzeniem osobowości typu borderline) − to tylko niektóre przykłady naznaczone negatywnymi skojarzeniami, podsycającymi stygmatyzację. Użycie choroby psychicznej jako obelgi, również potęguje jej pejoratywny wydźwięk. Często nawet mainstreamowym mediom zdarzało się używać terminów takich jak „schizofrenia” lub „samobójstwo” do opisywania, ich zdaniem, nielogicznych posunięć politycznych czy gospodarczych. Dalszą komplikacją wspominanych procesów może być akceptacja uprzedzeń przez osoby chorujące, tj. autostygmatyzacja.
Co można zrobić, żeby Polacy rzadziej odbierali sobie życie?
czytaj także
CBOS prowadzi badania stosunku Polaków do osób chorujących psychicznie. Wnioski z ostatnich edycji ujawniają spadek życzliwości w stosunku do tej grupy. Ankietowani sprzeciwiają się pełnieniu funkcji związanych z opieką nad dziećmi, leczeniem oraz sprawowaniem władzy przez osoby, które w przeszłości były pacjentami szpitali psychiatrycznych.
Większość badanych dostrzega dyskryminację osób chorujących psychicznie w dziedzinach takich jak prawo do pracy, poszanowania godności osobistej, wykształcenia oraz ochrony majątku. Również dane pochodzące z innych rozwiniętych krajów jak USA lub Niemcy wskazują, że podejście opinii publicznej do osób z chorobami psychicznymi (szczególnie schizofrenii) stało się bardziej stygmatyzujące na przestrzeni ostatnich dekad, mimo iż wiedza opinii publicznej na temat tych chorób jest najwyższa właśnie w świecie zachodnim.
Konsekwencje stygmatyzacji
Trudno się dziwić, że negatywne stereotypy powodują w pacjentach dodatkowy (oprócz wynikającego z choroby) niepokój i obniżoną samoocenę. Obawa przed stygmatyzacją urasta do rangi przeszkody, uniemożliwiającej wizytę w poradni zdrowia psychicznego i uzyskania właściwej pomocy.
A nawet jeśli już dojdzie do terapii, pacjenci mogą być skłonni zakończyć ją przed pełnym wyleczeniem lub zaprzestać przyjmowania zleconych przez lekarza leków. Oczywiście wpływa na to szereg różnych czynników, również natura samego schorzenia (brak wglądu jako istotny objaw np. epizodu maniakalnego czy schizofrenii).
czytaj także
Szerokim, choć rzadko poruszanym tematem jest dyskryminacja prawna osób z chorobą psychiczną np. w kwestii ważności związku małżeńskiego lub oświadczenia woli. Systemową stygmatyzację utrwala też obecny model, bazujący na ogromnych szpitalach psychiatrycznych, często znacznie oddalonych od miejsca zamieszkania pacjentów lub w ogóle jakiejkolwiek zabudowy.
Skutki strukturalne wyrosłe ze stygmatyzacji dotyczą jednak przede wszystkim chronicznego niedofinansowania i dyskryminacji całej opieki psychiatryczno-psychologicznej w stosunku do innych dziedzin medycyny. Jak słusznie zauważają działacze Integracja Stowarzyszenie Rodzin i Przyjaciół Osób z Zaburzeniami Psychicznymi „dyskryminacja środowiska osób z zaburzeniami psychicznymi przejawia się w nierównym podziale środków przeznaczonych na leczenie. Zaburzenie psychiczne jest traktowane jako choroba, w którą nie trzeba inwestować. Natomiast ma olbrzymi wpływ na kondycję całego społeczeństwa”.
Nierówni w zdrowiu
Jak to wygląda w praktyce? Oprócz samego niedofinansowania psychiatrii, osoby z chorobami psychicznymi mają gorszy dostęp do niektórych badań czy procedur medycznych, nawet jeśli chodzi o te niezwiązane bezpośrednio z leczeniem choroby psychicznej. Zilustrujmy to konkretnym przykładem. Pacjenci chorujący na poważne choroby psychiczne (zbiorczy termin obejmujący m.in. schizofrenię, chorobę afektywną dwubiegunową lub ciężką depresję) mają ponad dwukrotnie zwiększone ryzyko zgonu w porównaniu do populacji ogólnej oraz żyją krócej średnio o 10 lat. Wbrew oczekiwaniom nie chodzi tylko o samobójstwa, lecz o większą częstość występowania chorób przewlekłych w tej populacji.
Poważnym chorobom psychicznym często towarzyszą otyłość, choroby metaboliczne (jak cukrzyca) oraz sercowo-naczyniowe (np. nadciśnienie tętnicze). Powyższe stany prowadzą do występowania udarów mózgu i zwałów serca. Wiele uwagi poświęcono tej tematyce podnosząc m.in. kwestie niezdrowego stylu życia, działań niepożądanych niektórych leków oraz genetyczną podatność na wyżej wymienione zaburzenia u pacjentów ciężko chorujących psychicznie. Niezależnie od przyczyny osoby te zderzają się z istotnymi nierównościami zdrowotnymi.
Zostało dowiedzione, że w populacji obciążonej chorobami sercowo-naczyniowymi, w porównaniu ze „zdrowymi psychicznie” pacjentami, pacjenci obciążeni dodatkowo schizofrenią mają rzadziej zlecane badania cholesterolu, rzadziej są kierowani na wizyty do odpowiednich specjalistów oraz rzadziej poddawani są zabiegom operacyjnym jak np. pomostowaniu aortalno-wieńcowemu (tzw. by-pasy) czy wstawieniu kardiostymulatora/kardiowertera-defibrylatora (tzw. rozrusznik serca).
Obawa przed stygmatyzacją urasta do rangi przeszkody, uniemożliwiającej wizytę w poradni zdrowia psychicznego i uzyskania właściwej pomocy.
Pora na zmiany
Nie chcę zakończyć tego tekstu jałowo, wytykając jedynie przykłady naznaczenia i dyskryminacji. Istnieją liczne, dające nadzieję przykłady pozytywnych działań, które przyczyniają się do zmniejszenia stygmatyzacji i jej efektów. Zasadnicze obszary skutecznych działań skupiają się na trzech filarach: proteście (przeciwko dyskryminującym paragrafom, przeciwko kłamliwym relacjom medialnym), edukacji (na temat natury zaburzeń psychicznych np. dla dziennikarzy, pracowników policji i innych służb) oraz umożliwianiu, przyczyniającego się do zrozumienia, kontaktu z osobami dotkniętymi chorobą psychiczną.
Również zmiana modelu opieki psychiatrycznej ze szpitalnej na środowiskową (co dokonuje się w Polsce nad wyraz powolnie) służy zmniejszeniu poziomu nierówności i stygmatyzacji.
To, co jesteśmy winni pacjentom, to odczarowanie pojęć takich jak „wariat” czy „żółte papiery”. Podział na choroby psychiczne i cielesne nie powinien mieć już istotnego znaczenia w społecznym odbiorze.
czytaj także
Tak samo jak trudno przejść np. udar mózgu, bez uczucia depresyjnego nastroju, tak samo chorując na poważne choroby psychiczne jest się narażonym choćby na cukrzycę.
Wszystkie te choroby mają ten wspólny mianownik, że mogą byś skutecznie zaleczone i nie powodować defektu w codziennym funkcjonowaniu pacjenta. Owszem, bywają przewlekłe, wymagające stałego przyjmowania leków, regularnych wizyt u specjalistów, ale nie muszą definiować pacjenta jedynie do chorobowej etykietki. Chodzi po prostu o to, żeby człowiek mógł bez uczucia zażenowania przyznać tak samo, że ma np. nadciśnienie tętnicze lub ma chorobę afektywną dwubiegunową i być w tym zrozumiany.
**
Przemysław Waszak jest rezydentem psychiatrii w Gdańsu i doktorantem Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego.
