Zwracamy się do wszystkich osób, instytucji i środowisk w Polsce o wsparcie społeczności ukraińskiej w Polsce w zbiórce publicznej na potrzeby odbudowy i funkcjonowania Ukraińskiego Domu Ludowego – „Narodnego Domu” w Przemyślu.
Społeczność ukraińska w Polsce odzyskała ND dopiero w marcu 2011 r., po 22 latach od zapoczątkowania przemian demokratycznych w Polsce i starań. Budynek – instytucja kultury ważna dla społeczności ukraińskiej – placówka oświatowa działająca od początku XX w. na rzecz społeczności Podkarpacia – został po 1945 r. odebrany społeczności ukraińskiej przez komunistyczne władze PRL-u. W 1958 r. „Narodny Dom” stał się własnością Skarbu Państwa. Taka sytuacja trwała do marca 2011 r. Budynek wpisany na listę zabytków wymaga przeprowadzenia pilnych prac remontowych, gdyż tymczasowi właściciele (Skarb Państwa, Miasto Przemyśl) niewiele zrobili dla zachowania unikalnej budowli.
Społeczność ukraińska w Polsce rozpoczęła poszukiwanie środków na ten cel z różnych źródeł (konserwator zabytków, środki wydzielane na potrzeby mniejszości narodowych), ogłosiła także wśród swoich członków i przyjaciół ogólnopolską zbiórkę publiczną.
Jesteśmy przekonani, że poważne wyzwanie – przywrócenie blasku tej zabytkowej budowli o powierzchni ok. 1358 m2 (m.in. z unikalną salą teatralną) – stoi przed nami wspólnie, przed społecznością i ukraińską, i polską. Tym bardziej, że planuje się na bazie „Narodnego Domu” utworzenie ośrodka współpracy transgranicznej, centrum dokumentacyjnego-muzeum, miejsca kreacji ważnych przedsięwzięć kulturalnych i edukacyjnych, których odbiorcami będą zarówno Ukraińcy, Polacy, jak i obywatele innych krajów (z krajów Europy Środkowo-Wschodniej). „Narodny Dom” i działające w nim instytucje będą promowały współpracę organizacji pozarządowych, badały i ukazywały wielokulturowy charakter wschodniego pogranicza Polski i zachodniego Ukrainy, promowane będą kontakty polsko-ukraińskie i wiele innych cennych inicjatyw. Jest to o tyle ważne, iż na polsko-ukraińskim pograniczu, a zwłaszcza na terenie województwa podkarpackiego, nadal jest zbyt mało takich placówek, a dziedzictwo kulturowe – zabytki kultury materialnej – niszczeje. Jeśli wspomożemy wysiłki społeczności ukraińskiej w zbiórce publicznej, przyczynimy się do tego, aby dać jej wielką szansę, gdyż byłaby to też pierwsza tego typu placówka zorganizowana przez społeczność ukraińską.
„Narodny Dom” w Przemyślu był i nadal jest dla społeczności ukraińskiej budynkiem-instytucją o ważnym znaczeniu społecznym i kulturalnym, stanowi także w dużej mierze symbol tragicznego losu, jaki tę społeczność spotkał w Polsce po 1945 r.: w wyniku przymusowych deportacji, najpierw do ZSRR, potem w 1947 r. w ramach akcji „Wisła”. W następstwie ww. działań zniszczeniu uległa unikalna ukraińska kultura pogranicza, w tym także materialna, zlikwidowane zostały instytucje stanowiące przykład samoorganizacji społecznej w najlepszym obywatelskim stylu, takie jak Towarzystwo „Proswita”, Muzeum „Strywihor” w Przemyślu, wydawnictwa, sierocińce, kasy zapomogowe.
W latach PRL-u społeczność ukraińską pozbawiono podmiotowości, majątku; poddana inwigilacji żyła napiętnowana antyukraińską propagandą. Wszelka działalność oświatowa i kulturalna, instytucje, Cerkiew Greckokatolicka i język ukraiński nie miały pełnowartościowych praw.
„Narodny Dom” w Przemyślu w pierwszej połowie XX w. przez prawie 40 lat stanowił chlubę społeczności ukraińskiej w Polsce. Wpisywał się w najpiękniejsze tradycje społecznikowskie, samoorganizacji społeczeństwa, szerzenia kultury i oświaty, samofinansowania ważnych społecznie projektów. Działania takie niszczone w okresie PRL-u, są obecnie odradzane i propagowane w krajach Unii Europejskiej.
Idea utworzenia ND zrodziła się na przełomie XIX i XX w. W 1900 r. w celu realizacji idei utworzono towarzystwo – prawnie była to spółka akcyjna. Towarzystwo za główny cel postawiło sobie wybudowanie budynku, który miał stać się instytucją działającą na rzecz ludności ukraińskiej Przemyśla. Zakupiono działkę przy ul. T. Kościuszki 5. Wzniesiono na niej dwupiętrowy budynek z dużą salą widowiskową, mieszkaniami oraz lokalami użytkowymi. Poświęcenie odbyło się 9 listopada 1904 r. Budynek wybudowany został dzięki środkom zebranym wśród samej społeczności ukraińskiej oraz siłami ukraińskich majstrów. Przez dziesiątki lat stanowił centrum działalności kulturalnej społeczności ukraińskiej Podkarpacia. W okresie swojej największej świetności, w latach 1904–1939, w budynku swoje siedziby miały liczne ukraińskie towarzystwa kulturalne i kulturalno-oświatowe: „Proswita” (placówka naukowa), Kółko Dramatyczne im. Łesi Ukrainki wystawiające spektakle teatralne, klub sportowy, czytelnia publiczna; odbywały się publiczne odczyty i koncerty, tutaj występowała m.in. artystka Sołomija Kruszelnycka – śpiewaczka europejskiego formatu; w budynku mieściły się Bursa dla Dziewcząt Obrządku Rusko-Katolickiego w Przemyślu, Ukraińskie Towarzystwo Wzajemnego Kredytowania „Wiara”, Towarzystwo Śpiewacze „Bojan”, „Ukraińska Besida”, sklep „Bazar Ludowy” z książkami i artykułami papierniczymi, filia magazynu Domu Towarowo-Przemysłowego „Dostawa” ze Lwowa, banki wspomagające ukraińską społeczność: „Ukrajinśka Szczadnycia”, „Miszczanśka Kasa” oraz „Narodny Dom”. Gościł on samego Iwana Frankę – odnowiciela współczesnej ukraińskiej tożsamości.
W 1945 r. w wyniku polityki PRL-owskich władz zostały zlikwidowane wszelkie organizacje ukraińskie zajmujące się kulturą, oświatą itp. Ich mienie skonfiskowano. Po akcji „Wisła” w 1947 r. przez 9 lat budynek ND nie był używany przez społeczność ukraińską. Część praw przywrócono tej społeczności po 1956 r. W wyniku jej usilnych starań wyrażono zgodę m.in. na to, aby w części pomieszczeń budynku byłego „Narodnego Domu” mieściła się siedziba przemyskiego oddziału Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego. Towarzystwo próbowało prowadzić działalność kulturalną i oświatową. Społeczność ukraińska podjęła wówczas starania o zwrot nieruchomości. Niestety, nieskuteczne. W 1958 r. decyzją Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie budynek stał się własnością Skarbu Państwa. Wykorzystywano go na cele administracyjne, nie dbając zanadto o stan techniczny czy remonty.
Po przełomie 1989 r. społeczność ukraińska w Polsce podjęła na nowo usilne starania o zwrot „Narodnego Domu”, nie zważając na nieuregulowaną sprawę własności obiektu, wkładając wiele wysiłku i środków w jego utrzymanie i uratowanie, zwłaszcza unikalnej zabytkowej sali teatralnej. Prace zabezpieczające zostały przeprowadzone w latach 90-tych. Było to o tyle ważne, że przez wiele lat nowi „właściciele” nie przeprowadzali niezbędnych remontów. Właściciel i zarządca budynku – Skarb Państwa – nie dokładał należnych starań, by powierzone mu mienie nadal służyło mieszkańcom miasta. Starania społeczności ukraińskiej w Polsce o zwrot budynku, mimo wsparcia przyjaciół z polskiej strony, trwały ponad 20 lat.
Wysiłki Ukraińców w Polsce wspierał m.in. Jacek Kuroń – rozumiał on i robił wiele, aby doszło do wyrównania krzywd uczynionych obywatelom polskim narodowości ukraińskiej w okresie powojennym, zwłaszcza w następstwie konfiskaty i likwidacji organizacji społecznych, oświatowych i religijnych; szczególnie aktywnie działał na rzecz naprawienia krzywd w odniesieniu do terenów Ziemi Przemyskiej i Łemkowszczyzny.
Sprawa zwrotu społeczności ukraińskiej „Narodnego Domu” po 1989 r. kładła się cieniem na polsko-ukraińskie relacje.
Zwrot budynku „Narodnego Domu” w Przemyślu Ukraińcom nastąpił 21 marca 2011 r. W przekonaniu społeczności ukraińskiej w Polsce, a także naszym, sygnatariuszy listu, było to wydarzenie, które śmiało można nazwać historycznym. Przełamanie impasu w ww. sprawie stało się dowodem na to, że dialog polsko-ukraiński jest możliwy na różnych płaszczyznach. Jednak zwrot budynku jest dopiero pierwszym, choć najistotniejszym, krokiem. W wyniku wieloletnich zaniedbań Skarbu Państwa jako właściciela budynku, jego stan jest dramatyczny.
Przez wiele lat w sprawie ND wykazywano elementarny brak dobrej woli – Związek Ukraińców w Polsce (ZUwP) obciążono koniecznością spłaty kosztów za czynsz i wyroków sądowych, które narosły w wyniku niezaliczenia w poczet czynszu (mimo wcześniejszych ustaleń) kosztów przeprowadzonych przez Związek remontów. Obecnie działania ZUwP utrudnia fakt, iż budynek formalnie sprzedano (z zastosowaniem bonifikaty 99%) na prowadzenie działalności kulturalnej i oświatowej. Z tego też względu Związek nie może pozyskać środków na remont wynajmując część pomieszczeń.
Remont ND to poważne koszty, m.in. przygotowania dokumentacji technicznej, remontu i adaptacji zabytkowego obiektu pod kątem prowadzonej aktywności (ok. 12 mln. zł). Z tego powodu zaistniała potrzeba dywersyfikacji pozyskiwanych środków. Obecnie Związek Ukraińców w Polsce rozpoczął intensywne poszukiwania środków finansowych na remont „Narodnego Domu”, pozyskano środki z budżetu RP, uzyskano grant Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków oraz grant MSZ Ukrainy, rozpoczęto również zbiórkę publiczną na ten cel. Przy czym ZUwP ogłosił zbiórkę publiczną kierując swój apel przede wszystkim do społeczności ukraińskiej w Polsce. Zwrócił się także do zaprzyjaźnionych polskich środowisk i organizacji z apelem o rozpowszechnienie prośby o wsparcie zbiórki publicznej w środowisku nie tylko społeczności ukraińskiej. Prośba ta naznaczona jest jednak wielką nieśmiałością wynikającą prawdopodobnie z poczucia, że sprawa przywrócenia budynkowi „Narodnego Domu” pierwotnego blasku oraz jego adaptacja do programu realizacji ambitnych zamierzeń nie spotka się z szerokim wsparciem polskich środowisk.
Społeczność ukraińska w swoim apelu napisała: „Szczególnie byliśmy wdzięczni za fakt, że nasza społeczność w staraniach o «Narodny Dom» otrzymała wsparcie ze strony przyjaciół-Polaków. To dla nas sygnał, że obywatele Polski narodowości ukraińskiej mają w Polsce wielu orędowników”.
Pragniemy, aby wsparcie finansowe i pomoc w trakcie zbiórki publicznej uczyniło nas orędownikami dobrej sprawy i aby stało się z naszej strony, Polaków, także wyrazem naszej solidarności ze społecznością ukraińską w Polsce. Nasze współdziałanie może stać się bardzo ważnym ogniwem w naprawianiu powojennych krzywd, aktywizacji lokalnych społeczności, budowaniu nowego klimatu na pograniczu. Odbudowa ND będzie również służyła niwelowaniu skutków niszczenia specyficznej kultury pogranicza polsko-ukraińskiego w wymiarze symbolicznym – będzie to przekreślenie dziedzictwa akcji „Wisła”.
Proponujemy rozpoczęcie akcji dobrej woli wokół wsparcia zbiórki publicznej na remont „Narodnego Domu” w Przemyślu. 9 listopada 2014 r. będzie miała miejsce 110 rocznica powstania ND w Przemyślu. Jeśli dzięki naszym wspólnym wysiłkom udałoby się znacząco wspomóc remont budynku, wówczas rocznica ta mogłaby stać się okazją do polsko-ukraińskiego spotkania, inauguracji działalności nowego „Narodnego Domu” jako pomnika współpracy polsko-ukraińskiej na pograniczu.
Każdy może dokonać darowizny w dowolnej wysokości w ramach zbiórki publicznej na konto:
Społeczny Komitet Odbudowy Narodnego Domu w Przemyślu
ul. Kościuszki 5, 37-700 Przemyśl
67 8642 1155 2015 1507 1608 0001
z dopiskiem: „Darowizna na odbudowę Narodnego Domu”
