Wnioski płynące z raportu mogą zaskoczyć zwolenników „populizmu” jako kategorii wyjaśniającej sukcesy polityczne PiS.
Zespół pod kierownictwem dr hab. Macieja Gduli przeprowadził wiosną i latem tego roku badania klasy ludowej i średniej mieszkającej w niewielkim mieście województwa mazowieckiego. Przytłaczające zwycięstwo wyborcze odniosło tam Prawo i Sprawiedliwość.
Badacze przeprowadzili i opracowali wywiady biograficzne oraz pogłębione (dotyczące stosunku do polityki poprzedniej i obecnej władzy oraz źródeł wiedzy o nich), które dały niezwykle interesujące wnioski – szczególnie z punktu widzenia istniejącej i potencjalnej opozycji wobec PiS.
P
ublikujemy raport z badań t. Dobra zmiana w Miastku. Neoautorytaryzm w polskiej polityce z perspektywy małego miasta. Raport powstał w Instytucie Studiów Zaawansowanych prowadzonym przez Krytykę Polityczną.
Aspiracje rosną
Wnioski płynące z raportu mogą zaskoczyć zwolenników „populizmu” jako kategorii wyjaśniającej sukcesy polityczne PiS. Kategorią tą posługiwało się także środowisko Krytyki Politycznej – w tym główny autor raportu – w czasach pierwszych rządów Prawa i Sprawiedliwości z lat 2005-2007. Zwycięstwo prawicy tłumaczono wówczas, w duchu teorii Chantal Mouffe i Ernesto Laclaua, wyparciem kwestii społecznej – tematów takich, jak nierówności, wyzysk, ale przede wszystkim istnienie „ofiar neoliberalnej transformacji” – ze zdominowanej przez transformacyjny, rynkowo-europejski konsensus sfery publicznej, w której stempel prawomocności przyznawały tzw. środowiska opiniotwórcze kojarzone z redakcją „Gazety Wyborczej” czy środowiskiem Unii Wolności.
Dekada po wstąpieniu Polski do UE, inaczej niż lata tuż przed pierwszym zwycięstwem PiS, była jednakowoż okresem wzrostu gospodarczego. Wzrost ten jest dostrzegalny nie tylko na podstawie wskaźników makro (rosnące płace realne, spadek bezrobocia, a nawet spadające nierówności dochodowe), ale także – co bardzo istotne – na podstawie osobistych doświadczeń życiowych bardzo istotnej grupy zwolenników obecnego obozu władzy. Autorzy raportu tłumaczą poparcie tej grupy dla PiS między innymi generalnym wzrostem aspiracji połączonym z uznaniem aktywnego państwa za aktora niezbędnego do ich realizacji. Praktycznym tego przejawem była np. zrealizowana po wyborach obietnica hojniejszej polityki rodzinnej.
Przeprowadzenie badania właśnie w Miastku (fikcyjna nazwa realnie istniejącej miejscowości) było podyktowane nie tylko wynikiem wyborczym, pozwalającym zgromadzić odpowiednią próbę zwolenników obozu władzy, ale także kondycją gospodarczo-społeczną tego miejsca. Wyraźnie zyskało ono estetycznie i materialnie na integracji z Unią Europejską, a warunki pracy i płacy, choć poniżej średniej ogólnopolskiej, nie pozwalają określić go mianem „przegranej” czy „zaniedbanej” prowincji – stereotypowo wiązanej z poparciem dla PiS i to w narracjach niemal wszystkich stron politycznego sporu.
Nie ma jednego Dziennika Telewizyjnego
Obok materialnych interesów i rosnących aspiracji, kluczowe dla wyjaśnienia poparcia „dobrej zmiany” są, zdaniem autorów, nowe warunki sfery publicznej decydujące o mobilizacji i sposobach zaangażowania politycznego wyborców. Owa sfera publiczna ma być z jednej strony skoncentrowana raczej wokół wydarzeń i kluczowych tematów niż wielkich i spójnych narracji ideologicznych; z drugiej zaś wokół liderów politycznych kreujących „społeczny dramat” i mobilizujących emocje za pomocą narzucanych przez siebie tematów i kreowanych wydarzeń. Trzeci aspekt to hegemonia internetu jako nie tyle horyzontalnej, ile sfragmentaryzowanej przestrzeni komunikacyjnej. Radykalnie różni się ona od przestrzeni prasy i tradycyjnych mediów elektronicznych, w których obiegiem informacji i legitymacją dyskursów zarządzali niegdyś inteligenccy oraz profesjonalni gatekeeperzy („pośrednicy kulturowi”).
czytaj także
W tej nowej sferze komunikacyjnej nie ma już „Dziennika Telewizyjnego ani festiwalu w Opolu”, a więc źródeł przekazu kierowanego do społeczeństwa jako całości. Ludzie sami dokonują wyboru źródeł wiarygodnych dla nich informacji. Co istotne, wśród badanych dominowały jednak praktyki korzystania z mediów (ludzie w różnych proporcjach, w zależności od wieku, korzystają głównie z telewizji oraz internetu) potwierdzających uznawany obraz świata (wyborcy PiS). W nielicznych wypadkach badani mówili, że są generalnie sceptyczni wobec mediów i traktują je wszystkie jako stronnicze i nieobiektywne.
Wśród kluczowych tematów i wydarzeń, wokół których organizuje się poparcie dla władzy i generalny stosunek wyborców do polityki, autorzy wybrali pięć, ich zdaniem kluczowych. Badani określali wobec nich swoje stanowisko, ujawniając istotne różnice w rozłożeniu akcentów dostrzegalne między klasą ludową a średnią. Dla porządku – jako klasę ludową badacze określają osoby wykonujące prace fizyczne i proste usługowe, zaś jako klasę średnią pracowników umysłowych w sektorze prywatnym i publicznym.
5 różnic klasowych
Po pierwsze, różnice między klasą ludową i średnią widać w ich stosunku do elit i rządów Platformy Obywatelskiej, ocenianych w grupie wyborców PiS bardzo krytycznie, acz z nie do końca tych samych powodów. O ile w klasie ludowej dominowało postrzeganie elit III RP, zwłaszcza rządowych, jako oderwanych od zwykłego człowieka i nie dotrzymujących obietnic, o tyle dla klasy średniej najważniejsze zarzuty ogniskowały się wokół praktyk korupcyjnych i niemoralnego podejścia do życia publicznego.
czytaj także
Po drugie, klasy różni poparcie dla solidarystycznych programów społecznych – uzasadniane regułami sprawiedliwości („zwykłym ludziom też się coś należy”), ale także standardu cywilizacyjnego. Co bardzo nieoczywiste, argumentacja na rzecz konieczności ściślejszej kontroli beneficjentów programu Rodzina 500+, a wręcz ograniczenia go do osób przestrzegających pewnych reguł (np. pracujących, nie nadużywających alkoholu, itp.) szczególnie często spotykana była w klasie ludowej. Autorzy raportu interpretują to albo jako efekt pragnienia odsunięcia od siebie odium „patologii”, ale także czerpania poczucia mocy z wyznaczania granic solidarności i definiowania reguł obowiązujących we wspólnocie.
Po trzecie, różnice widać w poparciu dla „reform” podporządkowujących Trybunał Konstytucyjny większości parlamentarnej. Motywowane jest to chęcią rozliczenia elit bądź też rozumieniem demokracji jako systemu, w którym suwerenna większość otrzymuje nieograniczony mandat na rządzenie – tu zresztą autorzy dostrzegają istotne pole konfliktu ze zwolennikami liberalno-konstytucyjnej koncepcji władzy ograniczonej prawami obywateli.
Po czwarte, badacze zauważyli przeważający sceptycyzm (!) wobec zaostrzenia prawa aborcyjnego, jakkolwiek i tu uzasadnienia różnią się nieco rozłożeniem akcentów. Klasa ludowa wskazuje przede wszystkim na trudy i cierpienia związane z rodzeniem i wychowaniem chorych dzieci przez kobiety; klasa średnia skupia się bardziej na kwestii wolności osobistych i prawie wyboru. Ten nieoczywisty rozkład opinii wśród wyborców postrzeganych jako bardzo konserwatywni autorzy raportu wiążą z faktem, że polityczny lider (Jarosław Kaczyński), z którym większość respondentów się politycznie identyfikuje, nie zdecydował się dotychczas na zaostrzenie prawa. Poza tym dochodzi czynnik pokoleniowy: na poziomie światopoglądowym zwłaszcza starsze kobiety wydają się być wyraźnie bardziej skłonne nawet do liberalizacji obowiązującego prawa.
Po piąte, badanych łączy niemal powszechny, głęboki sceptycyzm wobec przyjmowania do Polski uchodźców, jakkolwiek w klasie ludowej przeważały w tej sprawie argumenty praktyczne (koszty pomocy i zagrożenia związane np. z terroryzmem, przy jednoczesnym uznaniu ciężkiej sytuacji ofiar wojny, którym jednakowoż pomocy należy „udzielić na miejscu”). W przypadku klasy średniej wyraźnie dominuje argumentacja „starcia cywilizacji” i postawa demaskująca uchodźców jako wygodnickich imigrantów ekonomicznych, wspierana wyższościową pogardą wobec bliskowschodnich mężczyzn, którym przypisuje się tchórzostwo i porzucenie rodzin w potrzebie zamiast ich czynnej obrony i podjęcia walki zbrojnej na miejscu.
Elektorat PiS jest zróżnicowany klasowo
Autorzy raportu przywołują liczne dane wskazujące na zróżnicowanie klasowe elektoratu PiS – znów, w kontrze do stereotypu o Prawie i Sprawiedliwości jako wykluczonym ludzi.
„Obraz PiS-u jako partii opierającej się na ludowym elektoracie jest nieprawdziwy. Partia Kaczyńskiego rzeczywiście miała największe poparcie wśród rolników i robotników, odpowiednio 53,3% i 46,8%. Warto jednak pamiętać, że w tych grupach frekwencja wyborcza jest zazwyczaj niższa niż w pozostałych i pomimo swej znacznej liczebności są one w wyborach niedoreprezentowane. PiS nigdy nie osiągnąłby tak wysokiego wyniku, gdyby zabrakło mu poparcia klasy średniej, czyli pracowników administracji i usług. Tutaj jego zwycięstwo nie było przytłaczające, ale zdołał zebrać najwięcej głosów – 35,4%. Platforma Obywatelska wygrała tylko w jednej z wyróżnionych w sondażu grup zawodowych – wśród dyrektorów i kierowników. Jednak nawet w tej grupie PiS deptał jej po piętach i zdobył tylko 1,7% głosów mniej. PiS wygrał też wśród właścicieli firm z wynikiem 29,1% i osób z wyższym wykształceniem – 30,4%”.
Co bardzo istotne, również w ramach samej klasy ludowej nie można utożsamiać wyborców PiS z grupą „przegranych” czy „sfrustrowanych”. O jednym z typowych badanych autorzy piszą: „jego opowieść biograficzna nie ma cech trajektoryjnych. Nie jest opowieścią o cierpieniu, utracie kontroli nad własnym życiem, poszukiwaniu sposobów na odmianę swojego losu. Antoni jest raczej zadowolony ze swojego życia i uważa je za zwyczajne, ale spełnione”.
Co może jeszcze bardziej znaczące „[o]soby z klasy ludowej, albo znajdujące się gdzieś na granicy klasy ludowej i średniej, przedstawiające swoje życie w większym stopniu w kategoriach biografii, to znaczy procesu, w którym realizowali założony plan i zachowywali kontrolę nad własnym życiem, raczej głosowały na partie antysystemowe, to znaczy na stowarzyszenie Kukiz’15 lub KORWiNa. Dotyczyło to zwłaszcza młodych mężczyzn oddalających się od klasy swojego pochodzenia”.
Nie ma przełożenia między sytuacją życiową a światopoglądem
Poczucie kontroli nad własnym życiem i deklarowane zadowolenie z niego nie kłóci się bynajmniej z radykalnie krytycznym stosunkiem do III RP, jej elit, liberalnej opozycji (zwłaszcza KOD), ani z tym wszystkim, co stereotypowo wiążemy z postawami prawicowymi. Nie ma zatem prostego przełożenia między sytuacją życiową a światopoglądem. Autorzy wskazują, że „[p]rzegląd historii życia wyborców i sympatyków prawicy, których w badaniu była ponad połowa, nie pozwala obronić tezy o podobnej strukturze doświadczenia, która zbliża ich do siebie. Osoby głosujące na PiS posługują się odmiennymi sposobami opowiadania o swoim życiu”.
czytaj także
To rozpoznanie prowadzi autorów raportu do bardziej ogólnego wniosku na temat charakteru projektu politycznego PiS i źródeł mobilizacji poparcia dla prawicy: „Ten rozdźwięk między osobistym doświadczeniem a postawą polityczną, będący elementem dzisiejszej dynamiki politycznej, pokazuje, że oddalamy się od populizmu w stronę innego typu relacji łączących wyborców i polityków. W populizmie mechanizm zdobywania poparcia polegał na znajdowaniu środków wyrazu dla doświadczeń, dla których nie było miejsca w sferze publicznej. Dziś mamy do czynienia z nową sytuacją. Prywatne doświadczenia są marginalizowane przez identyfikację polityczną. Wzmacniany jest sposób przeżywania świata, który selekcjonuje doświadczenia, tak aby pasowały do uczestnictwa w dramacie społecznym”.
Neoautorytaryzm
Projekt polityczny obozu władzy, tak jak definiują go autorzy omawianego badania, to neoautorytaryzm. „Neo”, gdyż odwołuje się do demokratycznego imaginarium (to głos ludu-suwerena daje mandat do rządzenia nieograniczonego konstytucją i prawem, nad którymi dominuje „sprawiedliwość” jako emanacja woli narodu) i przeprowadza się w nim konkurencyjne wybory. Jednocześnie – i stąd jednak „autorytaryzm” – esencją tego projektu jest dominacja nad słabszymi, mniejszościami i obcymi oraz zawężenie solidarności do granic własnej wspólnoty narodowej, które nie są przykrym efektem ubocznym rządów, lecz składową ich legitymizacji.
Specyficzne obietnice neoautorytaryzmu i złożona wyborcom oferta kierowane są do różnych segmentów i klas społeczeństwa, odwołują się do charakterystycznych dla nich dyspozycji i pozwalają łączyć ludzi i grupy o różnych doświadczeniach osobistych. Same doświadczenia, co ważne, nie są bezpośrednim źródłem identyfikacji politycznej i poparcia dla praktyk obozu władzy, gdyż nie polegają one dziś na podpisywaniu się pod spójną narracją artykułującą interesy lub wartości. Identyfikacja z projektem wiąże się raczej „z własną selekcją [wątków i tematów politycznych] dokonywaną ze względu na osobiste zaangażowanie i specyficzne potrzeby kształtowane w relacji z politycznym liderem”.
czytaj także
Trzy filary neoautorytarnej oferty PiS to rozliczenie elit, przynależność do wspólnoty narodowej uwzględniającej inny zestaw aspiracji niż właściwy tylko klasie średniej, wreszcie dominacja nad słabszymi.
Rozliczenie skorumpowanych, niemoralnych i wyalienowanych elit – to wątek może najmocniej odpowiadający niektórym stereotypom o wyborcach PiS jako pragnących odegrać się za swoje osobiste (prawdziwe lub wyimaginowane) – krzywdy. U innych z kolei wiąże się ono z dążeniem do przywrócenia moralnego ładu i uzyskania poczucia moralnej wyższości wobec „możnych”, nielojalnych wobec wspólnoty czy po prostu niegodnych swego statusu. Drugi element to – na swój sposób inkluzywna – wizja wspólnoty narodowej, która zwłaszcza osobom z klasy ludowej pozwala uzyskać poczucie przynależności do grupy „normalnych ludzi”. Wewnątrz tej grupy obowiązują reguły solidarności (np. na rzecz rodziców ponoszących ciężar wychowania dzieci), przy czym jest ona wyraźnie odgrodzona od „elit, «patologii» i obcych”, którym solidarność zwyczajnie się nie należy. Wreszcie, trzeci element – być może najbardziej zauważalny wśród klas średnich – to wymiar dumy i mocy realizowanych wobec grup słabszych czy uznawanych za niższe moralnie – od uchodźców przez „patologię społeczną” i kobiety aż po „odsunięte od koryta” elity ancien regime’u III RP.
Oferta polityczna neoautorytaryzmu nie jest prostą odpowiedzią na uprzednio zdefiniowane interesy czy wyznawane przez ludzi wartości – jak była mowa powyżej, identyfikacje polityczne i zaangażowanie realizowane jest w ramach dramatu społecznego. Scenarzystą i reżyserem jest polityczny lider – Jarosław Kaczyński, a jego zwolennicy odgrywają role ofiar reżimu III RP (traktujących politykę jako okazję do wymierzenia sprawiedliwości), dumnych Polaków, względnie ludzi moralnie czystych , realizujących swe aspiracje do kontroli i panowania. Jak piszą autorzy raportu: „poparcie dla PiS-u bierze się z gratyfikacji, jaką zapewnia uczestnictwo w kierowanym przez lidera dramacie politycznym”, a to z kolei „sprawia, że budowanie dla niego alternatywy nie może polegać na lepszym zaspokojeniu interesów grup «przypadkowo» przyłączonych do PiS-u. Alternatywa wymaga raczej tworzenia konkurencyjnych form zaangażowania w zmianę świata”.
Najpierw badania, potem diagnozy
Raport Dobra zmiana w Miastku… ma charakter przede wszystkim diagnostyczny, krytyczny wobec diagnoz potocznych czy popularnych w bliskich autorom środowiskach – ich zdaniem wynikających z braku odpowiednio pogłębionych badań. Maciej Gdula i jego współpracownicy nie wskazują konkretnych aktorów owej zmiany tj. wehikułów politycznych dla tych „konkurencyjnych form zaangażowania w zmianę świata”.
czytaj także
Kreśląc pejzaż nowej sfery publicznej wymieniają, co prawda, aktora spoza obozu władzy, któremu udaje się dobrze odnaleźć w warunkach nowej sfery publicznej – są nim nowe ruchy społeczne. Organizują się one oddolnie, przekraczając dawne podziały między środowiskami trzeciego sektora, grupami nieformalnymi i partiami politycznymi. Mobilizują się przede wszystkim w sprzeciwie wobec wydarzeń generowanych przez władzę (jak Czarny Protest, KOD czy manifestacje na rzecz prezydenckiego weta w sprawie sądów), a nie, jak kiedyś, wokół tematów pozostających na marginesie głównego nurtu debaty publicznej (w rodzaju pacyfizmu, czy postulatu legalizacji marihuany). Zdaniem autorów raportu owe ruchy mają swój wymiar polityczny i przyciągają bardzo wielu obywateli zniechęconych do tradycyjnej polityki partyjnej, nie będą jednak mogły zastąpić partii w roli politycznej opozycji.
[oprac. Michał Sutowski]
***
Raport Dobra zmiana w Miastku. Neoautorytaryzm w polskiej polityce z perspektywy małego miasta został opracowany przez Macieja Gdulę przy współpracy Katarzyny Dębskiej i Kamila Trepki. Sfinansowano ze środków Fundacji im. Friedricha Eberta.
Recepty polityczne dla lewicy, jakie wynikają z raportu, będą przedmiotem książki Macieja Gduli „Neoautorytaryzm” , która ukaże się na początku przyszłego roku nakładem Krytyki Politycznej.
