Zmiana klimatu będzie postępować. Doświadczymy fal upałów, susz, pożarów lasów w nieznanej dotychczas skali. Przekraczanie kolejnych punktów krytycznych uniemożliwi dalsze chowanie głowy w piasek. O tym, co możemy w Polsce zrobić, żeby spowolnić zmianę klimatu, i jak przystosować się do tego, czego powstrzymać się nie da, z Marcinem Popkiewiczem, analitykiem megatrendów, współautorem książki „Nauka o klimacie”, rozmawia Michał Sutowski.
Michał Sutowski: Czy w Polsce w związku ze zmianami klimatu grozi nam apokalipsa podobna do australijskiej? A może choć planeta wspólna, to jednak antypody naprawdę są zupełnie inne?
Marcin Popkiewicz: Tak wielkie pożary lasów w Australii wynikają stąd, że mieli tam najcieplejszy rok i jednocześnie o najmniejszych opadach w całej historii pomiarów, więc zagrożenie musiało być ekstremalne. Kiedy cały kraj jest tak wysuszony, z dymem może pójść wszystko. U nas te procesy postępują wolniej, niemniej postępują. W Polsce średnie temperatury roczne urosły od początku epoki przemysłowej o jakieś 2,5–3 stopnie Celsjusza…
Jakim cudem? To dwa razy więcej niż reszta świata?
To typowe, bo lądy nagrzewają się szybko, a oceany powoli, co w efekcie daje 1,2 stopnia wzrostu średniej temperatury światowej. Do tego w naszym przypadku dochodzi wyższa szerokość geograficzna – szybszy wzrost temperatur wynika z oddziaływania regionu Arktyki. Wzmocnienie izolacji cieplnej planety działa skuteczniej, do tego dochodzi sprzężenie zwrotne związane z topnieniem lodu i śniegu. Tak czy inaczej, Warszawa ma dzisiaj klimat termiczny zbliżony do Budapesztu z połowy XIX wieku, a nawet już trochę cieplejszy.
To chyba nie ma tragedii, za Franza Josepha dało się tam żyć…
Owszem, tyle że wraz ze zmianą średniorocznych temperatur przesuwają się całe strefy klimatyczne, bo roślinność jest przecież dopasowana do konkretnych warunków. No i np. dla świerków robi się już za ciepło w Polsce, a badania PAN z zeszłego roku pokazują, że w przyszłości nawet ¾ drzew Polski będzie w złej strefie klimatycznej.
W przyszłości, czyli kiedy?
To kwestia najbliższych dziesięcioleci, zależy, jak szybko będziemy tę zmianę klimatu rozkręcać. Na razie niestety nieźle nam to idzie. No i problemem jest nie tylko temperatura, ale właśnie opady.
POLSKA SIĘ WYSUSZA
U nas też, jak w Australii, pada mniej?
Suma opadów w Polsce bardzo się nie zmienia, ale przy wyższych temperaturach mamy większe parowanie, w efekcie bilans wodny robi się ujemny i krajobraz zaczyna się wysuszać. A mówiąc bardziej szczegółowo: w Polsce zmienia się rozkład opadów w ciągu roku, bo pada więcej w zimnym półroczu, a mniej w ciepłym. W tym ciepłym konsekwencje są oczywiste – zagrożenie suszą jest bardzo wysokie i rośnie groźba pożarów lasów, tak jak w Australii, ale też na Syberii, Alasce, w Kalifornii czy Szwecji. Gdzie przejdzie większa fala upałów, lasy płoną…
U nas nie.
Nas to na razie na większą skalę, odpukać, ominęło, i oby jak najdłużej – ale to kwestia czasu. Zwłaszcza że do wyższej temperatury i mniejszych opadów latem dochodzą opady nawalne. To znaczy że ta ogólna ilość wody z nieba nie siąpi i nie wsiąka sobie w glebę, tylko raz na parę tygodni chluśnie i od razu spływa do rzek i potem Bałtyku.
czytaj także
Ale mówisz, że zimą pada więcej.
Tak, ale za czasów mojej młodości padało raczej w formie śniegu, który magazynował wodę, a potem topniał na sezon wegetacyjny, kiedy wszystko robiło się podmokłe i wilgotne. Teraz zimą pada deszcz, śnieg, jeśli już spadnie, to poleży ledwie parę–paręnaście dni i topnieje, więc to, co spadnie w półroczu zimnym, na wiosnę jest już w Bałtyku, a nie na polach. Co oczywiście wzmaga wysuszenie za sprawą mniejszych opadów w kolejnych miesiącach – dlatego jeszcze w latach 80. suszę mieliśmy w Polsce raz na 5 lat, a od 2013 mamy ją permanentnie co roku. Za pół wieku, jeśli kontynuowalibyśmy scenariusz emisji biznes-jak-zwyke, będzie u nas tak jak w najbardziej suchych regionach Hiszpanii.
A tam jak będzie?
W scenariuszu biznes-jak-zwykle większość regionu południowej Europy będzie wysuszona na pieprz, a Hiszpania będzie funkcjonalnie na Saharze.
Czyli nie będziemy najbardziej poszkodowanym regionem Europy?
Bynajmniej, my jeszcze będziemy w stanie się zaadaptować.
Pożary będą?
Ogień na pewno nas dotknie, ale czekają nas też mniej spektakularne procesy, za to bardzo uciążliwe. Przyzwyczailiśmy się, że w Polsce nie ma problemów z wodą, ale już przecież pojawia się regularnie susza na polach, zdarzają się restrykcje w dystrybucji wody, jak w zeszłym roku w Skierniewicach i w ponad 300 innych miejscowościach. Najgorzej pod tym względem będzie w regionie łódzkim i wschodniej Wielkopolsce, gdzie obok niewystarczających opadów i niewielkich rzek dochodzą jeszcze takie lokalne atrakcje, jak np. leje depresyjne związane z odkrywkami węgla, które jeszcze bardziej odwadniają region i bez tego narażony na suszę.
czytaj także
CO BĘDZIEMY JEŚĆ?
A jak to się ma do produkcji żywności? Skoro świerkom się robi za ciepło, to pewnie zbożu też…
Już teraz w okresach susz rolnicy ponoszą olbrzymie straty, a ubezpieczyciele wypłacają odszkodowania idące w miliardy. Nieaktualne staje się powiedzenie „robić coś za pietruszkę”, bo w związku z nieurodzajem jej ceny w zeszłym roku sięgnęły dwudziestu paru złotych za kilogram. Oczywiście nie jest tak, żeby produkcja miała się szybko i gwałtownie załamać, raczej nie grozi nam też zejście do poziomu śmierci głodowych na ulicach. Choćby ze względu na fakt, że obecnie mamy nadprodukcję i wielkie marnotrawstwo żywności.
A winorośl będziemy uprawiać?
Już zaczynamy zmieniać uprawy – kukurydza udaje się nam bardzo dobrze, choć kiedyś było jej za zimno, z kolei dla ziemniaków robi się za ciepło. Na Podkarpaciu zaczynają się przymiarki do uprawy sorgo, może i dla oliwek przyjdzie czas. A winorośl zaczyna się już udawać nawet w Skandynawii, z kolei Włochy czy Hiszpania będą dla niej za gorące.
Nie znamy prawdziwej wartości jedzenia. Kupujemy dużo i tanio [rozmowa]
czytaj także
I my faktycznie damy radę produkować coś radykalnie innego niż dotychczas?
Tak, zaczniemy uprawiać bardziej ciepłolubne rośliny z południa – to jest do zrobienia. Gorszy problem będzie tam, gdzie wysokie temperatury sprawią, że nie bardzo będzie co sadzić, bo nie ma roślin, które lubiłyby jeszcze większe upały niż te, które tam już panują. Jeden z ostatnio opublikowanych raportów pokazuje, że średnioroczne temperatury powyżej 29 stopni Celsjusza występują na 0,8 procent powierzchni lądu – to tyle, co na Saharze, to są generalnie tereny niezamieszkałe. W scenariuszu „biznes-jak-zwyke” za 50 lat na takich terenach będzie mieszkało 3,5 mld ludzi…
Może popatrzmy na to z tej strony: my będziemy mogli uprawiać żywność, a inni nie – więc nasze produkty staną się bardzo cenne? I zaczynamy korzystać…
Naszymi, czyli Północy, emisjami gazów cieplarnianych zmieniamy klimat na Południu, oni przez to tracą środki i miejsce do życia, bo załamuje się ich rolnictwo, więc teraz my im coś będziemy drożej sprzedawać… Można i tak na to patrzeć, przy odpowiedniej dawce cynizmu.
Ale nawet bez cynizmu – może u nas nie będzie aż tak źle?
Owszem, będziemy zmianą klimatu realnie mniej dotknięci. Jeszcze można się do niej adaptować i powinniśmy to robić.
Jak? Poza tym, że będziemy musieli uprawiać co innego?
Nie tylko co innego, ale też inaczej. Ocieplenie klimatu wysusza polskie gleby: erozja wietrzna zwiewa je do Bałtyku, przy opadach nawalnych woda z nich spływa do rzek. A my w tej sytuacji musimy zadbać o produktywność gleb długoterminowo. To znaczy, że na wypadek suszy musimy mieć wodne „gąbki” w krajobrazie, czyli miejsca, które naturalnie magazynują wodę: torfowiska, podmokłe łąki, lasy, olsy, starorzecza… Trzeba je zachowywać i przywracać, zamiast osuszać i betonować, czyli robić dokładnie odwrotnie niż dziś, gdy meliorujemy pola, osuszamy mokradła i prostujemy rzeki.
czytaj także
A co to znaczy dla polityki rolnej? Jak można dostosować rolnictwo do tych zmian?
Dostosowanie miałoby dwie płaszczyzny, to znaczy fizyczną i polityki publicznej. Jeśli chodzi o tę pierwszą, to trzeba retencjonować wodę i dbać, żeby gleby nie podlegały erozji, nie traciły minerałów. Czyli jeszcze raz: niezbędne jest przywracanie podmokłych łąk, dbanie o torfowiska, o bogate i różnorodne lasy naturalne, a nie monokultury leśne, będące de facto plantacjami desek. W przypadku gleb najważniejsze problemy to orka i nadmierne nawożenie. Dziś rolnik wjeżdża na pole z różnymi pestycydami: herbicydami, insektycydami, fungicydami, bo w ten sposób zabija wszystko, co tam żyje i rośnie, oprócz właściwej uprawy. To jest po prostu wygodne i daje dobrze zarobić.
I chyba też podnosi zbiór z hektara? Dawne zboża, bardziej odporne na grzyby czy pasożyty, miały mniejszą wydajność?
Przez jakiś czas faktycznie zbiór jest większy, ale na dłuższą metę gleba się w ten sposób degraduje. Bo gleba to cały ekosystem, z dżdżownicami, grzybami, bakteriami, różnymi małymi ssakami. Jeśli jest spulchniona, to jest to coś żywego. Ale jak potraktujesz ją silną chemią i ubijesz ziemię ciężkim sprzętem rolnym, to zamienisz glebę w martwy pył. Jak przychodzą opady, to taka ziemia nie będzie pochłaniać wody. Do tego wycinane są drzewa śródpolne, więc wiatr hula po polach i rozwiewa tumany kurzu, jak na Bliskim Wschodzie. Do tego dochodzi nadmierne nawożenie.
Czemu nadmierne? Przecież nawóz kosztuje.
Robią to rolnicy edukowani – przez producentów, za pośrednictwem doradców rolnych – by ładować nawozu, ile wlezie. Gdyby gleba była żywa, gruzłowata, woda by w nią wsiąkała, ale jak nie jest, to spływa górą. W efekcie nawozy też nie wsiąkają w glebę, tylko spływają do rzeki, jeziorka obok, a na końcu do Bałtyku, więc trzeba sypnąć dużo więcej, żeby cokolwiek w ziemi zostało. No i do tego wszystkiego dochodzi orka, która jest na dłuższą metę bardzo destrukcyjna.
czytaj także
I co w związku z tym? Można w ogóle zrezygnować z nawozów i orki bez wielkich strat wydajności?
Wybór między produktywnością a środowiskiem to fałszywa alternatywa, w każdym razie jeśli tylko bierzemy pod uwagę długoterminowy dobrostan polskich gleb. Ta wysoka dzisiaj produktywność powoduje przecież erodowanie gleby w perspektywie kilku dziesięcioleci.
Wybór między produktywnością a środowiskiem to fałszywa alternatywa, w każdym razie jeśli tylko bierzemy pod uwagę długoterminowy dobrostan polskich gleb.
Na całym świecie ze względu na jałowienie gleby rocznie tracimy powierzchnię Polski – w wyniku erozji, wzrostu zasolenia czy wyczerpania pokładów wodonośnych. Musimy przechodzić na mniej destrukcyjne sposoby gospodarowania: uprawę bezorkową, ograniczanie nawozów sztucznych, naturalną kontrolę szkodników, czyli zostawianie miedzy i zarośli, żeby owady, ptaki i inne zwierzęta miały gdzie żyć.
Ale jak na to wszystko wpłynąć politycznie?
Na przykład jako warunek dopłaty do hektara postawić dbałość o dobrostan gleb. Dziś system dopłat jest niesprawiedliwy, bo większość sum przejmuje mała grupa wielkich gospodarstw, a drobni rolnicy dostają ochłapy. Wsparcie powinno być kierowane do upraw, przy których spełniane są wymogi środowiskowe, o których wspomnieliśmy. Częścią Zielonego Ładu Unii Europejskiej ma być zresztą reforma polityki rolnej, choć co z tego wyniknie konkretnie, zobaczymy.
czytaj także
A gdzie w tym wszystkim mieści się mięso? Bo to też kawał naszej produkcji żywności…
Tu już wchodzimy na drugie pole, to znaczy nie tylko adaptacji, ale też mitygacji zmiany klimatu, czyli ograniczania emisji. Na świecie mięso odpowiada za kilkanaście procent globalnych emisji gazów cieplarnianych.
A w Polsce?
Zależy, jak liczyć. Bo największy udział w emisji gazów cieplarnianych w całym cyklu żywnościowym ma wylesianie – pod hodowlę krowy, którą jemy, w Brazylii, albo pod uprawę soi eksportowanej na paszę do polskiego rolnika. I tego elementu polski rolnik do śladu węglowego sobie nie liczy. Do tego dochodzi oczywiście produkcja nawozów, nawadnianie, transport, puszki, lodówki, przygotowanie posiłku… Zużycie energii w samym rolnictwie, typu spalanie paliwa do traktora, to wąski wycinek całości. Dlatego, choć mięso to kilkanaście procent emisji gazów cieplarnianych, polski lobbysta rolny powie ci, że to ledwie 2 procent polskich emisji CO2, bo reszty nie policzy. Nie uwzględni nawet metanu wybekiwanego przez przeżuwacze czy emisji podtlenku azotu z nawozów…
Nie ma darmowych obiadów, czyli co trzeba wiedzieć o śladzie węglowym [wyjaśniamy]
czytaj także
Krótko mówiąc…
…bez ograniczenia wysokoemisyjnego mięsa ochrona klimatu się nie spina. Co prawda, jak z wołowiny przejdziemy na drób, odpada nam temat metanu, no i to zwierzę po prostu krócej żyje, więc na kilogram mięsa potrzeba mniej paszy.
Zarazem problemy z hodowlą zwierząt – abstrahując w ogóle od ich dobrostanu – nie ograniczają się do gazów cieplarnianych, ale obejmują też np. zużycie wody. Kilogram dobrego steku to kilka do kilkudziesięciu tysięcy litrów wody plus erozja gleb, antybiotyki, użyte pestycydy itd. Jedząc bezpośrednio rośliny, potrzebowalibyśmy niecałej połowy obecnych powierzchni upraw rolnych. Rozpanoszyliśmy się tak bardzo, bo chcemy jeść mięso. A wiemy na pewno, że nadmiar mięsa nam nie służy – WHO wymienia długą listę chorób wywołanych jedzenia mięsa, zwłaszcza czerwonego, i wskazuje, że powinniśmy jeść maksymalnie pół kilo mięsa tygodniowo.
A jemy?
W Polsce średnio półtora kilo – trzykrotnie więcej od limitu tego, co jest dla nas zdrowe. Dlatego trzeba i tu wprowadzić zasadę, że zanieczyszczający płaci – niech mięso kosztuje zgodnie ze swoim wpływem na środowisko, na zdrowie, na tej samej zasadzie, na jakiej opodatkowujemy papierosy. Skoro palacza trzeba leczyć, to niech przynajmniej płaci za to w akcyzie, tak samo powinno być z jedzeniem mięsa. A zebrane pieniądze można oddać społeczeństwu, najlepiej dofinansowując jedzenie bezmięsne. Przy takiej polityce burger wegański mógłby kosztować 3 złote, z kurczaka – dychę, a wołowy – 4 dychy. Na zasadzie: kupuj, co chcesz, ale weź na siebie koszty związane ze swoim wyborem. Nie jestem natomiast zwolennikiem zakazów, choć może wprowadziłbym bezmięsne piątki w szkołach, z dobrym jedzeniem wege.
Za każdym razem, gdy wcinasz kiełbasę, gdzieś na świecie umiera mała panda
czytaj także
JAK NIE UGOTOWAĆ SIĘ W MIASTACH?
Mówimy o adaptacji upraw rolnych i bodźcach do zmiany nawyków żywieniowych konsumentów żywności, ale co z miastami? W nich przecież mieszka najwięcej Polaków.
Kontynuując temat wody, to w miastach mamy z kolei coraz większy problem z powodziami opadowymi.
Ulewa przez chwilę, a potem na warszawskiej alei Armii Krajowej można robić regaty?
No, może lekko to przerysowane, ale o to chodzi. Miasta ściągają na siebie tak zwane opady konwekcyjne: wszechobecny asfalt i brak drzew nagrzewają miasta do poziomu o kilka stopni wyższego niż okoliczne lasy i pola, w efekcie jest nad nimi więcej oberwań chmury niż gdzie indziej. A kiedy woda gwałtownie spada na tereny wybetonowane, to nie ma gdzie spłynąć. Dodajmy jeszcze obiekty wielkopowierzchniowe, jak np. hipermarkety, które z powierzchni biologicznie czynnej robią nieprzepuszczalną, no i dostajemy warunki proszące się o podtopienia.
czytaj także
Czyli co, więcej parków, mniej asfaltu?
Na pewno trzeba dbać o zieleń miejską, parki, o pojedyncze stare i duże drzewa, zamiast sadzić kije od szczotki. Niestety,nas prowadzimy dokładnie przeciwną politykę – boimy się w mieście drzew, bo przeszkadzają kierowcom, no i przecież gałąź może spaść na głowę. W Skandynawii nie ma takiej opcji, że jak gałąź czy drzewo spadnie na samochód, czy nawet kogoś zabije, to jest to wina urzędnika. Przyjmuje się, że przy normalnym drzewie, nie starym i zupełnie uschniętym, coś ma się prawo wydarzyć.
Nawet ofiary?
W wypadkach samochodowych w Polsce giną tysiące ludzi, smog zabija rocznie kilkadziesiąt tysięcy, a ile zabijają przewracające się drzewa lub spadające z nich gałęzie? A jednak w Polsce z punktu widzenia urzędnika miejskiego najlepiej wyciąć wszystkie na osiedlu, bo wtedy nie spadną nikomu na samochód czy nie daj Boże komuś na głowę.
Krótko mówiąc: musimy w miastach zachowywać drzewa, wstawiać choćby „kieszonkowe” parki, no i błękitną infrastrukturę, czyli np. stawy i oczka wodne. I nie zabudowywać każdej wolnej przestrzeni. Wszystko to istotnie obniża odczuwalną temperaturę w mieście i poprawia bilans wodny, nie mówiąc o pozytywnych efektach społecznych.
czytaj także
Co jeszcze jest do poprawy w miastach?
Budynki. W Polsce mamy coraz mniejszy problem z mrozami, za to coraz większy z upałami. Dlatego musimy projektować obiekty pod kątem komfortu termicznego w lecie. W Polsce jako dzień upalny liczy się ten z temperaturą powyżej 30 stopni – to nie jest strasznie dużo, w Indiach pewnie by się uśmiali z takiej definicji, ale u nas to konkretny problem: starsi i słabsi ludzie mogą w tych warunkach zdecydowanie częściej umierać. Dlatego potrzebujemy budynków odpornych na upał, pasywnie i aktywnie.
Czyli?
„Aktywnie” to przede wszystkim klimatyzacja – można ją zasilać z fotowoltaiki na dachu, która nie obciąża systemu energetycznego, bo zasila instalację akurat wtedy, kiedy ta jest potrzebna, czyli gdy świeci słońce. Z kolei odporność „pasywna” polega choćby na tym, że okna są przede wszystkim od południa, co zimą dogrzewa pomieszczenia. Daszek nad oknem, taras lub markiza pozwalają poprawić sytuację, bo pokoje w zimie, gdy słońce jest nisko nad horyzontem, są nasłonecznione, latem zaś, gdy słońce jest wysoko, są zacienione.
Czyli wiele można zdziałać bez wielkich kosztów?
Na pewno można w ten sposób zwiększyć odporność miast i ich mieszkańców na fale upałów. Należałoby też pomyśleć o infrastrukturze transportowej: przy betonowych czy asfaltowych torowiskach, gdzie temperatura w upał może się podnieść do 50 paru stopni, szyny tramwajowe nie wytrzymują. Na szczęście coraz więcej robi się torowisk zielonych, które tak się nie nagrzewają – to raczej kwestia wyobraźni niż zwiększonych kosztów.
Co do adaptacji miast do fal upałów trzeba jednak pamiętać, że to wszystko nie rozwiązuje problemu chłodzenia elektrowni cieplnych.
Bo przy niskich stanach wód w rzekach nie ma ich czym chłodzić?
Nawet jeśli nie zabraknie wody literalnie, to musimy pamiętać, że po schłodzeniu bloku energetycznego – węglowego czy ewentualnie atomowego – tej gorącej wody nie można zrzucić zbyt dużo z powrotem, bo w i tak ciepłej rzece zabijesz w ten sposób życie. Żeby ten problem rozwiązać, potrzebne są inwestycje, np. w chłodnie kominowe.
Albo przejście na źródła energii innego typu.
Tak, to zdecydowanie lepszy kierunek, ale to już bardziej sfera mitygacji zmiany klimatycznej niż tylko adaptacji, o czym już wspominałem, gdy mówiliśmy o konsumpcji mięsa.
Może wyjaśnijmy różnicę?
Mitygacja to ograniczanie emisji gazów cieplarnianych, które ma zapobiegać zmianie klimatu lub ją przynajmniej spowalniać; adaptacja to przystosowywanie się do warunków wynikających ze zmian klimatu, których nie uda nam się powstrzymać.
A te same działania nie przynoszą czasem obydwu efektów?
Bardzo wiele z działań adaptacyjnych jednocześnie ogranicza emisje – np. ograniczenie nawożenia pól i spożycia mięsa czy pielęgnacja lasów i terenów zielonych, ale co do zasady np. zmiany w transporcie czy energetyce służą przede wszystkim mitygacji zmiany klimatycznej.
WSZYSCY MAJĄ SIĘ PRZESIĄŚĆ NA ROWERY?
No to jedźmy z transportem.
W skrócie: potrzebujemy przejścia na transport niskoenergetyczny, lepiej kolejowy niż drogowy, lepiej zbiorowy niż indywidualny (no, chyba że lekki, jak rowery), najlepiej zasilany przez nieemisyjne źródła energii. Chodzi o to, żebyśmy dostali dobrą usługę transportową, ale bez dewastacji środowiska: w mieście i jego okolicach, na trasach międzymiastowych, na wsi i w transporcie długodystansowym, do tego osobowym i towarowym.
Zacznijmy od miasta. Wszyscy mają się przesiąść na rowery?
Są takie miasta, jak Kopenhaga, gdzie zbiorowy transport miejski plus rowerowy pozwala ograniczyć ruch samochodowy o 60–80 procent. Oczywiście są sytuacje nie do przeskoczenia, jak dowóz ciężkiego sprzętu na budowę czy chorych do szpitala. Ale jeśli samochodem jeździ ten, kto musi, tam, gdzie są dobre alternatywy, to zamiast trzech pasów wystarczy jeden, i do tego jest odkorkowany. Drugi możesz dać komunikacji, a trzeci na drogę dla rowerów.
Na wsi auto to często konieczność, ale w mieście powinno być zbędne [rozmowa]
czytaj także
Czyli budujemy wszędzie linie tramwajowe?
Wystarczy metrobus, czyli taki buspas z priorytetem ruchu, wydzielony fizycznie od reszty jezdni, tak że nic tam innego realnie nie wjedzie, ewentualnie karetka. To jest najtańsze rozwiązanie: połowa ceny tramwaju tej samej długości i kilkanaście razy mniejsza cena niż metra pod ziemią. Za to jeździ w tempie metra, dwa razy szybciej niż autobus na buspasie i trzy razy szybciej niż pojazd w normalnym ruchu. Elektronika steruje ruchem na skrzyżowaniu, więc jak zbliża się metrobus, to właśnie on ma zielone światło i przystanek za skrzyżowaniem.
Skoro to takie świetne rozwiązanie, to czemu wszyscy z tego nie korzystają, tylko ładują miliardy w metro?
Jest stosowane w Ameryce Łacińskiej i wielu miastach europejskich, np. w Stambule, ale w Polsce wciąż nieznane. Niestety u nas innowacja polega na tym, że włodarze miast bardzo chętnie wdrażają nowe rozwiązania, ale pod warunkiem, że one już działają w 10 innych miejscach w Polsce. Wyjątkiem był Wrocław, gdzie władze miasta same zaproponowały metrobus, ale z kolei aktywiści miejscy woleli tramwaj…
Bo?
Bo nie ufają władzom. Tłumaczyli mi to w ten sposób, że jak się robi tramwaj i położy szyny, to on już będzie na stałe, a jak jedne władze obiecają metrobus, to kolejne zrobią z niego zwykły buspas, a potem i tak pewnie zaczną po nim jeździć wszyscy.
Jeśli samochodem jeździ ten, kto musi, tam, gdzie są dobre alternatywy, to zamiast trzech pasów wystarczy jeden, i do tego jest odkorkowany.
Dlatego uważam, że potrzebny jest dobry pilotaż, niech będzie w Warszawie. Powiedzmy na ulicy Pułkowej do Łomianek czy na Puławskiej do Piaseczna na środku drogi wydzielasz pas. Z Piaseczna do Warszawy, do stacji Metro Wilanowska jechałbyś w ten sposób 10–12 minut, samochodem to trwa pół godziny albo więcej, więc wielu kierowców chętnie przesiadłoby się na transport zbiorowy, a przy okazji Puławska by się odkorkowała.
Takie cuda za półdarmo?
W Polsce boimy się nowych rozwiązań, bo zawsze na początku można coś zrobić nieoptymalnie, możesz popełnić błąd. Dlatego róbmy takie rzeczy na małą skalę, eksperymentujmy – i za drugim razem będzie lepiej, a za trzecim już pójdzie świetnie.
A reszta pojedzie po ścieżkach rowerowych?
Nie o to chodzi, ścieżka to tylko część systemu. Możesz mieć drogę współdzieloną choćby i z samochodami, tylko wprowadzasz ograniczenie do 15 km na godzinę dla samochodów. I wtedy rowery i samochody mogą jeździć obok siebie bez konsekwencji, bo nie ma wypadków albo są zupełnie niegroźne. Chodzi o to, żeby w mieście móc bezpiecznie puścić dzieciaka do podstawówki rowerem, co u nas jest nie do pomyślenia.
Polscy kierowcy są bardziej śmiercionośni niż rak szyjki macicy
czytaj także
No dobra, a co poza miastami?
Wspomniane metrobusy mogą łączyć wszystkie spore miejscowości koło metropolii z jej centrum, podobnie jak tramwaj czy szybka kolej SKM – taka z własnym torem i regularnymi połączeniami.
Oczywiście to wszystko nie jest bardzo proste, bo koszty to jedno, ale drugi problem to rozlane wokół metropolii przedmieścia. Krótko mówiąc, nie zrobisz efektywnego transportu zbiorowego tam, gdzie nie ma planowania przestrzennego i ludzie mieszkają w odległościach 200 metrów od jednego domu do drugiego. Jeśli drogi są błotniste, to niczym lżejszym niż samochód nie przejedziesz.
No i co wtedy? Bo my sobie tych przedmieść nie zaplanujemy tak po prostu na nowo, one są już zbudowane, na dobre i na złe.
W przyszłości rozwiązaniem będzie transport elektryczny małymi samochodami – nie z baterią na 500 km, która waży pół tony, tylko lekką i tanią, na 50 km zasięgu. Czymś takim dojeżdżasz do miejskiego czy podmiejskiego transportu zbiorowego, a „tankujesz” z lokalnych źródeł energii, na przykład własnej fotowoltaiki.
W rezultacie ślad środowiskowy jest niewielki, korków nie robisz, a do tego przecież każdy metr kwadratowy powierzchni w mieście jest bardzo drogi, więc kilka miejsc parkingowych dla każdego samochodu to niesłychana strata przestrzeni miejskiej. Nie mówiąc o estetyce – kiedy jechałem na nasz wywiad, mijałem Parking Konstytucji, Parking Defilad i Parking Bankowy, obok jest jeszcze Parking Teatralny… Umówmy się, to nie są miejsca, gdzie masz ochotę przebywać. Przywracanie przestrzeni miejskiej ludziom, a odbieranie jej samochodom, naprawdę wychodzi na dobre wszystkim, co świetnie pokazują Oslo, Wiedeń czy Kopenhaga. Miasta, które optymalizują się pod ludzi, a nie pod auta, zajmują najwyższe pozycje w rankingach jakości życia.
A nie wystarczy wprowadzić tych parkingów pod ziemię?
Żeby samochody mogły tam zaparkować, najpierw muszą wjechać do centrum miasta, więc po drodze robią hałas, powodują wypadki, smog i korki. Miejsca parkingowe tego rodzaju muszą kosztować po 100 tysięcy i więcej, a więc drożej niż samochód, który będzie na nich stał przez parę godzin dziennie. Lepiej więc tworzyć miejsca parkingowe dalej. Takie miejsca jak Park&Ride przy Metrze Wilanowska w Warszawie kosztują po około 20 tysięcy, a już najlepiej postawić je na placu koło Łomianek czy Piaseczna, gdzie można byłoby przesiadać się do transportu zbiorowego.
To wszystko dobrze brzmi – żeby było zielono i zbiorowo – ale te miasta są już niestety wybudowane.
NIK podliczył niedawno koszty transportowe braku planowania przestrzennego w Polsce, czyli tego, że stoimy w korkach, marnujemy czas na dojazdy, że zdarzają się wypadki i wytwarza się smog. To wszystko wynosi razem około 100 mld złotych rocznie. Sami sobie to robimy.
czytaj także
TRZEBA SKOŃCZYĆ Z LATANIEM?
A jak się do tego ma transport między miastami? I międzynarodowy?
Kolej, to dość proste. Z Szanghaju do Pekinu jedzie się 1300 km w 3,5 godziny; trzeba zrobić coś podobnego na skalę europejską. Żeby do Brukseli nie tłuc się autobusem, tylko móc wsiąść do pociągu, nawet z przesiadką skomunikowaną. I powiedzmy to wyraźnie: nie chodzi o to, by z powodów ekologicznych zamieszkać w jaskini, a na wakacje jeździć tylko pod szałas pod miastem, tylko żeby mieć usługi transportowe efektywne energetycznie, kosztowo i środowiskowo.
Nocne ekspresy? Kiedyś były…
W dłuższej perspektywie warto będzie inwestować w szybką kolej, może nawet taką jak hyperloop, czyli taki pociąg w tunelu z obniżonym ciśnieniem, gdzie zużycie energii na pasażerokilometr jest mniejsze niż przy jeździe rowerem. Osiąga prędkość rzędu tysiąca kilometrów na godzinę, więc w podróży z Warszawy do Brukseli akurat gazetę zdążysz przeczytać.
A co z lataniem? Ludzie przyzwyczaili się do tanich linii.
Z transportem lotniczym jest trochę jak z jedzeniem mięsa czy jeżdżeniem wielkimi SUV-ami – kiedy mówisz ludziom, że mają tego nie robić, uważają cię za wroga. Ale my naprawdę musimy przestać latać samolotami na ropę, nie musimy natomiast przestać podróżować.
czytaj także
A są jakieś technologie – poza literaturą science fiction – które pozwalają latać inaczej niż na ropę? Za rozsądną cenę?
No właśnie, co to znaczy „rozsądną”? Ja za rozsądną uważam zasadę, że zanieczyszczający płaci – jeśli zrzucasz ścieki do atmosfery czy rzeki, to zapłać za szkody. A w przypadku lotnictwa w ogóle nie płacimy, bo sektor nie płaci za emisję gazów cieplarnianych, a do tego jeszcze loty międzynarodowe zwolnione są z podatków za paliwo. To pokłosie rozwiązania z czasu tużpowojennego, wprowadzonego, żeby nie upadł przemysł lotniczy, który dotąd produkował spitfire’y, messerschmitty i B-29. I między innymi dlatego dziś taniej jest gdzieś polecieć, niż pojechać pociągiem.
Powiedzmy to wyraźnie: nie chodzi o to, by z powodów ekologicznych zamieszkać w jaskini, a na wakacje jeździć tylko pod szałas pod miastem, tylko żeby mieć usługi transportowe efektywne energetycznie, kosztowo i środowiskowo.
Trzeba z tym skończyć?
Na poziomie europejskim loty powinny być opodatkowane w zależności od wielkości emisji. Jeśli uczciwie policzyć emisje CO2 i innych gazów cieplarnianych na dużych wysokościach, to wychodzi 2,8 razy cena ekwiwalentu emisji tony CO2. I teraz jakby tą ceną potraktować przeloty, to np. za wycieczkę do Rzymu zapłacisz około 2 tys. więcej. I wtedy może nie polecisz, tylko weźmiesz dobry pociąg, który opłaci się uruchomić.
Bogacz i tak sobie poleci.
Tak, ale w ten sposób realnie opodatkowujemy tych bogaczy i korporacje, a zwykły człowiek ma szybki pociąg. Będzie jechać 7 godzin, a nie dwie, ale świat się od tego przecież nie zawali. Zresztą i tak z dojazdem na lotnisko i odprawą zajęłoby to 5 godzin. Kiedy przeloty są relatywnie droższe, opłaca się budować alternatywy, takiego hyperloopa z centrum do centrum czy samoloty na wodór. Nagle inwestycje tego rodzaju zaczynają być opłacalne. A jak coś produkuje się masowo, a nie jako prototypy – to i ceny stają się z czasem porównywalne z tym, co lata czy jeździ obecnie. Jeszcze raz: chodzi o to, żeby mieć transport bezemisyjny, a nie siedzieć przymusowo w domu, bo przecież lubimy podróżować, a nie latać odrzutowcami.
To wszystko brzmi nieźle i nawet przekonująco. Ale już kontenera z prezentami pod choinkę tak łatwo tym hyperloopem nie przewieziemy?
Ale też nie musimy. Zacznijmy od tego, że po kiego gwoździa produkujemy tyle jednorazowego badziewia, które żyje krótko i się psuje, kiedy możemy produkować rzeczy trwałe i łatwe w naprawie? To naturalnie zmniejsza potrzeby transportowe, to raz.
Dwa, powinniśmy sprzyjać relokalizacji produkcji, np. przez opodatkowanie emisji transportu – żeby bardziej opłacało się produkować z przeznaczeniem na lokalne czy regionalne rynki. No a poza tym jest sporo możliwych rozwiązań technologicznych.
Czyli?
Na poziomie globalnym transport okrętowy zapewne zostanie, bo jest dość efektywny energetycznie, licząc na tonę przewiezionego towaru, ale można upowszechniać statki gazowe. Płynące nie na gazie ziemnym, ale na bezemisyjnym – powstałym z technologii power to gas, w której wykorzystuje się prąd do elektrolizy. Gdzieś, gdzie jest dużo słońca, czyli w Kalifornii, Australii, Arabii Saudyjskiej albo w Maroku, stawiasz fotowoltaikę i dzięki jej energii robisz wodór, a więc nośnik chemiczny. Można go też przerabiać na metan, metanol lub inne nośniki chemiczne, więc cała operacja jest jak najbardziej wykonalna.
OK, ale o tym rodzaju transportu to raczej nie my w Polsce będziemy decydować. Jak to wygląda bardziej lokalnie? Rozumiem, że bardziej ekologicznie jest wozić rzeczy pociągami niż samochodami, ale to chyba ma swoje granice?
Miejski transport towarów może być zelektryfikowany, a cała logistyka zorganizowana według logiki portów morskich, gdzie dominuje transport kontenerowy. Tak jak w portach morskich w handlu międzynarodowym, tak i w kraju każde miasto większe i kilkadziesiąt mniejszych mogłoby zbudować porty kontenerowe. Pociągi towarowe dostarczałyby do nich kontenery, potem rozwozimy je lokalnym transportem elektrycznym – na odległość maksymalnie kilkudziesięciu kilometrów – do centrów logistycznych, gdzie się to wszystko rozdziela na mniejsze paczki. A trasę między portem a centrum można zrobić tramwajem cargo…
Na pewno można?
Coś takiego działa już np. w Dreźnie. Można też przewozić zelektryfikowaną autostradą z pantografem, względnie ciężarówkami z bateriami o zasięgu kilkudziesięciu kilometrów, wymienialnymi po jednym kursie. Niemcy już planują w najbliższej dekadzie zelektryfikować na zasadzie sieci trolejbusowej 30 procentach swoich autostrad. To naprawdę nie jest żadne science fiction, bo wszystko już gdzieś na świecie działa, tylko trzeba odpowiednio wyskalować.
Dlaczego marszałek nie jeździł koleją? Rozmowa z Karolem Trammerem
czytaj także
Trzeba…
To nie jest problem technologii ani nawet jakichś astronomicznych kosztów, tylko woli politycznej na poziomie parlamentu i władz spółek skarbu państwa. Po prostu obecnie system sprzyja finansowo transportowi drogowemu, a nie kolejowemu – w Polsce to kwestia monopolu na kolei, dopłat drogowych, rozkładu inwestycji na różne typy transportu. Ale przykładów pozytywnych nie trzeba szukać daleko – w krajach bałtyckich, mniejszych przecież od nas, a więc z pozoru bardziej przystających do modelu drogowego, 50–60 procent transportu towarowego idzie koleją, a u nas niewiele ponad 10 procent.
I da się?
To wymagałoby najpierw wizji, że chcemy to zrobić, potem postawienia pytania, gdzie są dla tego bariery i potraktowania ich jako wyzwania, a nie powodów do zamknięcia tematu. Aż głupio przypominać, ile korzyści przyniosłoby przejście na transport kolejowy, kontenerowy i elektryczny: mniej hałasu, mniej niszczenia infrastruktury, bo przecież jeden TIR działa na drogę jak kilkadziesiąt tysięcy samochodów osobowych. No i przy okazji odchodzimy od uzależnienia od ropy z Rosji na rzecz europejskich czy polskich źródeł prądu, co daje korzyść geopolityczną i dla bilansu handlowego…
czytaj także
JAK SIĘ OGRZAĆ?
Zanim przejdziemy do wątku produkcji energii elektrycznej, czyli chyba najważniejszego z punktu widzenia klimatu, zapytam jeszcze o ciepło i ogrzewanie. Co powinniśmy robić, żeby ograniczyć smog, ubóstwo energetyczne i jeszcze przy okazji emisje CO2?
Smog to szkodliwe dla zdrowia emisje pyłów, tlenków siarki i azotu, różnych związków rakotwórczych – w Polsce pochodzące głównie z pieców domowych oraz spalin samochodowych. Zarówno smog, jak i emisje CO2 są wynikiem spalania. Odejście od pozyskiwania energii za pomocą spalania rozwiąże zatem oba te problemy.
I nie ma tu sprzeczności?
Można oczywiście próbować rozwiązywać je w oderwaniu od siebie, na przykład pozbywając się smogu przez przechodzenie na ogrzewanie gazem ziemnym, ale wtedy wciąż mamy emisje CO2. Można też ograniczać emisje CO2, paląc biomasą, która wcześniej wyciągnęła ten CO2 z atmosfery, na przykład drewnem, tylko wtedy mamy emisje smogu. Ale obydwa podejścia są złe. Rozwiązaniem właściwym jest termomodernizacja.
To znaczy?
W przypadku budynku decydujący jest jego standard energetyczny. Budynek, gwarantując komfort termiczny, może zużywać drobny ułamek tej energii co typowy polski „wampir energetyczny”, nieocieplony, nieszczelny, z kiepskimi oknami, mostkami termicznymi, wentylacją bez odzysku ciepła, ogrzewany nieefektywnym kotłem. Dlatego nowe budynki bez dwóch zdań powinny być bardzo efektywne energetycznie.
Łatwo powiedzieć.
Prawie wszyscy wiedzą, że ramach swojej Energiewende (transformacji energetycznej) Niemcy rozwijają fotowoltaikę, wiatraki i biogazownie, ale mało kto wie, że jednym z oficjalnych celów jest też zmniejszenie energii cieplnej zużywanej w budynkach do jednej piątej. Nie „o jedną piątą”, tylko „do jednej piątej”! Co w Polsce znaczyłoby tyle, że odtąd nowe budynki wznosimy efektywne energetycznie. W Niemczech większość nowych budynków powstaje w standardzie pasywnym lub lepszym.
Zarówno smog, jak i emisje CO2 są wynikiem spalania. Odejście od pozyskiwania energii za pomocą spalania rozwiąże zatem oba te problemy.
A co z tymi, które już stoją?
Faktycznie, większość tych, które będą w Polsce stały w roku 2050, a więc kiedy mielibyśmy osiągnąć stan neutralności klimatycznej, już stoi. I trzeba je poddać głębokiej termomodernizacji. Ale to nie jest koszt, tylko inwestycja o wysokiej stopie zwrotu, szczególnie jeśli uwzględnimy koszty smogu i emisji. Do tego mamy bardzo dobre krajowe technologie, możemy to zrobić, opierając się na nich. Możemy być w tej dziedzinie liderem europejskim: produkujemy materiały izolacyjne, stolarki okiennej eksportujemy więcej niż Chiny, robimy rekuperatory odzyskujące ciepło z wentylacji i pompy ciepła. I da się to wszystko robić w jeszcze większej skali, może się tym zająć więcej przedsiębiorstw i stworzyć przy tym wiele dobrych miejsc pracy.
Skoro tak, to czemu jeszcze nie budujemy w ten sposób? Bo chyba nie budujemy…
Obowiązujące normy do tego nie zachęcają, wolno budować energetyczny badziew. Mimo że można już robić domy nowymi technologiami, aktywne – przy zastosowaniu wentylacji z odzyskiem ciepła i ogrzewania pompą ciepła z fotowoltaiką na dachu w ogóle można nie płacić rachunków, no, poza opłatą za przyłącze elektryczne, ale i tak każdy ją ponosi. W ten sposób ma się klimatyzację, świeże powietrze o niskim stężeniu CO2 i z odfiltrowanym smogiem z zewnątrz, no i w rezultacie mieszka się w standardzie wieku XXI zamiast XIX. Co więcej, to nie kosztuje więcej niż ogrzewanie konwencjonalne, jak piec gazowy czy węgiel przyzwoitej jakości, bo płacisz za instalację, ale nie potrzebujesz pieca i kotłowni.
Krótszy prysznic i gaszenie światła nie uratują nas przed katastrofą [rozmowa z Iloną Jędrasik]
czytaj także
Jeszcze raz: czemu wszyscy tak nie budują? Nawet jeśli normy im nie nakazują, to się ponoć opłaca…
Jedną z przyczyn jest to, że postęp technologiczny w ostatnich latach jest rewolucyjny, ale firmy budowlane, a konkretnie kompetencje architektów, projektantów i ekip wykonawczych, za tym nie nadążają. Prawo też nie nadąża, no i niestety świadomość społeczna też, bo przeciętny klient wciąż nie odróżnia rekuperatora od pompy ciepła ani nie ma pojęcia o komforcie i aspektach mieszkania w domu budowanym po nowemu. Niemniej można to wszystko zrobić na istniejących, stosowanych rynkowo technologiach, po cenach budowy porównywalnych z obecnie wznoszonymi budynkami i przy praktycznie bezkosztowym użytkowaniu.
Wróćmy do termomodernizacji budynków istniejących.
Bariery są bardzo różne: ludzie w nich mieszkający często nie mają pieniędzy i kompetencji technicznych, nie umieją aplikować o środki, a niektórzy po prostu żyją tak jak 20 lat temu, dosypują do kopciucha, cokolwiek się pali, i nie widzą potrzeby zmiany. I im jest potrzebny duży program pomocowy, który będzie musiał kosztować, ale znowu – zwróci się w ciągu kilku, kilkunastu lat. Należy też mieć na uwadze, że nie da się zrobić opłacalnej termomodernizacji starego 300-metrowego domu, w którym mieszka jeden staruszek – tu potrzebny jest program senioralny, ale to byłby już zupełnie inny wątek.
Kraków ograniczył palenie węglem i drewnem. Pora na ruch samochodowy!
czytaj także
A ile kosztowałoby przebudowanie wszystkich budynków mieszkalnych w Polsce na zero energetyczne? Jaki to jest rząd wielkości?
Około 300 miliardów złotych.
Sporo.
Tak, ale podziel to na 30 lat, czyli okres do wyznaczonego celu neutralności klimatycznej. I podziel na liczbę mieszkających w Polsce osób – wtedy wychodzi na osobę koszt około półtorej paczki papierosów miesięcznie. No a po realizacji inwestycji, kiedy już masz ocieplony dom, przestajesz płacić rachunki za ogrzewanie, więc jest to nie tyle wydatek, ile inwestycja właśnie.
Oczywiście, trzeba wytworzyć kompetencje po stronie podażowej, czyli więcej firm budowlanych musi się tym zajmować, ale przecież nie zrobimy wszystkiego naraz. Od zaraz mamy za to program infrastrukturalny na kilkadziesiąt tysięcy dobrych miejsc pracy.
I rzeczywiście każdego byłoby na to stać? Także ludzi na wsi czy tych mieszkających w jakichś ruderach?
Mogę sobie wyobrazić rządowy program kredytowy na, powiedzmy, 50 tysięcy złotych bez oprocentowania, które spłacasz z oszczędności na rachunkach. Obywatel od razu wydaje mniej na media, a państwo szybko zbiera środki z VAT-u, bo ktoś przecież wykona tę usługę, jakaś krajowa firma od zysku z niej zapłaci CIT, a jej pracownicy PIT od dochodów z pracy. Doświadczenia Czech czy Niemiec pokazują, że państwo przy takich programach ściąga nawet pięciokrotność ich wartości w podatkach. W ten sposób nakręca się PKB w sposób efektywny, na lokalnych technologiach i z polskimi pracownikami, którzy przy okazji zdobywają kompetencje na przyszłościowym rynku, żeby sprzedawać to później po całej Europie i świecie. Dochodzi więc skok innowacyjny polskich firm. Czego chcieć więcej?
A jak się to wszystko ma do przemysłu ciężkiego? Bo chyba trudno wytapiać stal bez użycia węgla koksującego? W opłacalny sposób?
I znowu: jeśli wszystkich obowiązuje zasada „zanieczyszczający płaci” i rosną ceny uprawnień do emisji, to spalanie tego węgla zacznie dużo kosztować. A w hucie nie potrzebujesz koksu, tylko przeprowadzenia procesu redukcji, czyli usunięcia tlenu z rudy żelaza, a do tego zamiast koksu można użyć np. wodoru. To jest rozwiązanie obecnie droższe, ale przy wysokich cenach za emisje będzie opłacalne. Niemcy i Szwedzi już budują instalacje hutnicze, które nie będą potrzebować koksu, lecz wodoru.
A polska „ciężka chemia” to przeżyje? Fabryki nawozów?
Zacznijmy od tego, że powinniśmy używać ich mniej. A czy przemysł to przeżyje – cóż, przy każdej okazji, czy była to walka z zanieczyszczeniami atmosfery dwutlenkami siarki, freonem czy benzyną ołowiową, całe branże przemysłu głosiły, że działania na rzecz ochrony środowiska z pewnością zniszczą gospodarkę. A potem, gdy jednak wprowadzano regulacje, zawsze jakoś znajdowało się efektywne rozwiązanie. Przemysł wierzgał: elektrownie węglowe na temat tlenków siarki, rafinerie na temat ołowiu, producenci AGD w sprawie freonów – ale kiedy na stole leżą miliardy, to szukasz kreatywnych gości, dajesz im możliwości badawcze i dobre rozwiązania zawsze zadziwiająco szybko się znajdują.
Bińczyk: Ludzkość jest dziś jednocześnie supersprawcza i bezradna!
czytaj także
Zawsze się znajdą?
Trudno jest na przykład z cementem, bo tam emisje są związane nie tylko z procesem podgrzewania, ale też z rozkładem chemicznym węglanu wapnia. To jest około połowy emisji, a nie da się cementu bez tego wytworzyć. Co gorsza, ten przemysł nie jest zbyt innowacyjny, bo nie chcesz eksperymentować, kiedy masz bardzo ścisłe normy i minimalne marże. Są co prawda zamienniki, ale droższe. A jak coś robisz w milionach ton na małych marżach, to wzrost ceny już o 20 procent w stosunku do cen konkurencji byłby zabójczy, a te technologie bezemisyjne są na chwilę bieżącą tak mniej więcej dwukrotnie droższe.
No więc?
Uprawnienia do emisji podbiją cenę cementu, ale z czasem na skalę przemysłową da się stworzyć funkcjonalne zamienniki, które będą droższe o 20–30 procent, a nie dwukrotnie. Kiedy budujesz dom, to koszt cementu wynosi maksymalnie kilka procent jego wartości, więc nawet dwukrotnie wyższa cena cementu nie spowoduje znaczącego wzrostu kosztów całej inwestycji. Żeby było jasne – te innowacje wymagają wspomagania systemowego, bo jeśli firma sama wejdzie na rynek z droższym produktem, to zbankrutuje.
CAŁA POLSKA NA PRĄD? Z CZEGO?
Na deser została nam energia: czy atom jest nam Polsce niezbędny do szczęścia? Czyli do redukcji emisji dwutlenku węgla przy produkcji prądu?
To może zacznijmy i tu od podstaw: nie chodzi o to, by produkować określoną ilość gigadżuli, tylko dostarczyć pulę usług energetycznych w postaci ciepła – a szerzej – komfortu termicznego, zasilania elektrycznego czy transportu. Jestem zdania, że można zużycie energii w Polsce zmniejszyć do poziomu 1/3 obecnego, mając te usługi na tym samym poziomie. I wtedy łatwiej zaspokoić potrzeby energetyczne. Mówię o tym, bo każde wielkoskalowe źródło energii ma swoje plusy i minusy, czy to atom, czy wiatraki, czy biomasa, czy fotowoltaika, czy elektrownie wodne, czy cokolwiek innego. Dlatego im mniej energii zużywamy, tym lepiej.
I wtedy damy radę bez atomu?
Jeśli przyjmiemy ambitny, ale bez przesady, program budowy bezemisyjnych źródeł energii: atomu, biomasy, wiatru, wody i słońca, to możemy zapewnić około połowy mocy potrzebnych na dziś. Jeśli zejdziemy do niższego poziomu zużycia, to mamy już pewien bufor i powstaje pytanie, na co się decydujemy: więcej biogazu lub instalacji power-to-gas bądź atomu, czy więcej interkonektorów, czyli łączników polskiej sieci elektrycznej do zakupu prądu za granicą. Czy wolimy więcej wiatru na lądzie czy na morzu. Ale jeśli nie poprawisz efektywności wykorzystania energii, to wychodzą astronomiczne kwoty, nieważne czy z atomem, czy z innymi źródłami.
Polityka energetyczna w Polsce to polityka „gaszenia pożarów”
czytaj także
I na czym polega, co do zasady, ta „racjonalizacja” zużycia?
Przede wszystkim mówimy nie tylko o prądzie, ale zużyciu energii w ogóle. O cieple, o transporcie. O wszystkim. Gdyby do mnie należała decyzja o przyszłości polskiej energii, to w ciągu 20–30 lat podwoiłbym zużycie prądu na głowę, ale kosztem całej reszty – ropy w transporcie, węgla w domach czy przemyśle, gazu ziemnego itd. Dziś energia elektryczna to kilkanaście procent zużycia energii pierwotnej, a energii końcowej dwadzieścia procent z haczykiem. A zatem: transport elektryczny, ogrzewanie z pomp ciepła, przemysł na prąd. Pamiętajmy przy tym, że efektywność energetyczna silnika elektrycznego wynosi 90 procent, a spalinowego jakieś 30, więc i tu jest wielkie pole do oszczędności.
Cała Polska na prąd?
Zostaną chemiczne nośniki energii, ale tworzone inaczej niż dotychczas.
A gdzieś z ropy nie da się zrezygnować?
W sektorze wojskowym ciężko będzie odejść od paliw ciekłych, na przykład czołgi na prąd to raczej sprawa dalszej przyszłości, choć Amerykanie też już nad nimi pracują. Ale poza tym – wszystko jest osiągalne, mówiliśmy już o samolotach latających na wodór czy bezemisyjnych instalacjach hutniczych.
Skoro wszystko na prąd, to skąd ten prąd? Zwłaszcza że ma go być dwa razy więcej?
Spór „atom kontra OZE” zdominował niestety dyskusję, co, przyznaję, już mnie mocno męczy. Jestem fizykiem jądrowym z wykształcenia i dostrzegam niuanse. Każda technologia ma swoje plusy i minusy, także z punktu widzenia dekarbonizacji, a to ona jest celem. Chcemy ją zrobić szybko, czyli w 30 lat, powszechnie, czyli nie ograniczając się do niektórych sektorów, głęboko, czyli ściąć zużycie energii pierwotnej, wreszcie przejść transformację energetyczną w miarę efektywnie finansowo, żeby to było funkcjonalne gospodarczo.
I co się w tej perspektywie najbardziej opłaca?
Musimy policzyć, jaki koszt inwestycji zapewni nam określoną redukcję emisji. I największe uzyski mamy, po pierwsze, z inwestycji w efektywność energetyczną, a po drugie w OZE, dopóki – uwaga – nie stanowią one dużej części miksu, bo wtedy system robi się niestabilny i trzeba ponieść dodatkowe koszty ziązane z bilansowaniem i magazynowaniem energii w różnych formach. Granica to kilkadziesiąt procent, ale do tego nam wciąż w Polsce bardzo daleko.
Spór „atom kontra OZE” zdominował niestety dyskusję, co, przyznaję, już mnie mocno męczy. Każda technologia ma swoje plusy i minusy, także z punktu widzenia dekarbonizacji, a to ona jest celem.
Teraz więc powinniśmy inwestować w efektywność energetyczną i w OZE, wyzwaniem będzie dopięcie ostatnich 20 procent miksu energetycznego. Wtedy na poważnie staniemy przed pytaniem, na jakie stabilne źródło energii się zdecydować, żeby ją mieć na te ciemne, bezwietrzne pół miesiąca, kiedy elektrownie wiatrowe i słoneczne nie dadzą wiele energii.
No to co wtedy? Skoro nie węgiel, to chyba naprawdę zostaje atom?
Niekoniecznie. Atom lubi pracować „pod sznurek”, czyli z równą produkcja mocy. Z powodów technologicznych i ekonomicznych, bo koszty stałe elektrowni są bardzo duże, za to zmienne bardzo niskie. Pod tym względem energia jądrowa nie bardzo pasuje do uzupełnienia zapotrzebowania na wypadek wahań dostaw prądu. Źródła niestabilne, czyli OZE, należałoby raczej uzupełniać energią dyspozycyjną, także magazynowaną. I tu mamy kilka możliwości.
Baterie są drogie i nieekologiczne w produkcji.
Oczywiście, że mamy problem z wydobyciem litu, ale już to „drogie” to znów jest pojęcie względne. Konwencjonalny system energetyczny odpowiada na zmienne zapotrzebowanie, które może być bardzo duże przez krótki okres, np. w czasie fal upałów. Do jego realizacji służą tzw. peakery, czyli elektrownie szczytowe, zazwyczaj gazowe – o zmiennej mocy, które działają przez kilkadziesiąt godzin w roku. Z tego powodu produkują bardzo drogo, więc jest coraz większy sens zwijać te elektrownie i zastępować je bateriami.
Za ile?
Na coś takiego zdecydowano się ostatnio w Nowym Jorku: zlikwidowanie szczytowej elektrowni gazowej i zastąpienie jej baterią o pojemności 2,5 GWh. Warszawę można by zasilać taką baterią przez 3 godziny. Ceny baterii jeszcze dekadę temu nawet w dużych instalacjach wynosiły około tysiąca dolarów za 1 kWh pojemności, ale dziś spadły już do stu kilkudziesięciu, a zapewne w ciągu kilku lat spadną poniżej stu. Ja w swoim domu zużywam kilowatogodzinę dziennie na osobę, więc jak kupię baterię za 1500 dolarów, to miałbym dla siebie magazyn prądu na pół miesiąca. To nie są pieniądze z kosmosu.
Ale miasto to nie dom.
Do długoterminowego magazynowania baterie wciąż się za bardzo nie nadają, choć ich trwałość bardzo się w ostatnich latach poprawiła. Tesla ma jeździć na jednej 1,5 miliona kilometrów, a samochody po 200–300 tysiącach przejechanych kilometrach tracą ledwie kilkanaście procent mocy. To oczywiście nie jest skala miasta, choć wiele małych magazynów prądu, pomnożonych przez miliony sztuk, może zmagazynować bardzo dużo energii.
Ale magazynować energię można nie tylko w formie prądu. Mamy tu wiele możliwości. Najtaniej magazynuje się ciepło, np. w budynkach można umieścić jakiś magazyn ciepła. Najprostszym koncepcyjnie rozwiązaniem jest bojler wody. Gdy akurat masz dużo energii z wiatru i słońca, odpalasz grzałkę, która podgrzewa wodę w zbiorniku, w domu wielorodzinnym, np. o rozmiarze kilku metrów. No i masz tę wodę ciepłą na ten moment, kiedy nie ma wiatru i słońca. Ciepło można też magazynować w formie ciepła przejścia fazowego topnienia lodu, nagrzanych soli czy bloków skalnych i na wiele innych sposobów.
Ale co z samym prądem?
Długoterminowo można go przechowywać na nośnikach chemicznych: masz dużo wiatru i słońca, robisz elektrolizę, uzyskujesz wodór i możesz go potem spalić, wpuścić do sieci gazowej, zamienić na metan, metanol czy inny związek chemiczny, napędzić nim silnik itd. Niemcy w ciągu najbliższych 5 lat planują postawić instalacje power-to-gas o łącznej mocy 5 GW, w cenie miliarda euro za GW. Oczywiście, obrazowo mówiąc, jest to tylko bateria, a nie źródło energii, ale okresowe nadwyżki prądu i słońca pozwalają na doładowanie takiej baterii gratis. Jeśli faktycznie chodzi o zasilanie sieci na momenty niedoborów mocy, to w porównaniu z ceną atomu, która sięga 10 mld za GW, bateria plus ładowanie z wiatru i słońca wychodzi dużo taniej.
A skoro o gazie, to dobrym rozwiązaniem jest też biogaz, nie tylko z upraw energetycznych, ale przede wszystkim z odpadów rolnych, leśnych, komunalnych. Poddając je fermentacji, robimy biogaz, który można uszlachetnić do biometanu. To gazowe nośniki energii, z których można skorzystać do uruchamiania elektrowni gazowych, gdy nie wieje i nie świeci.
A jeśli abstrahujemy od funkcji uzupełniającej i pomyślimy po prostu o atomie w miksie energetycznym? Równolegle z OZE? Miałoby to sens?
Na miejscu Niemców wyłączałbym najpierw węgiel, a nie atom, i w ogóle, jak ktoś go już ma i nie dokłada za dużo do utrzymania starych elektrowni, to niech to działa, póki może. Gdybyśmy zbudowali Żarnowiec, należałoby z niego korzystać. Uważam natomiast, że nie ma sensu budowanie nowej elektrowni, choćby z tego względu, że nie ma teraz nic sensownego do kupienia na rynku. Nie wiesz naprawdę, za ile ci to wybudują i na kiedy. Dzisiejsze inwestycje w atom pokazują, że gdziekolwiek spojrzysz, masz z grubsza trzykrotne przekroczenia czasu i budżetu – jak choćby w Finlandii.
Gdybyśmy zbudowali Żarnowiec, należałoby z niego korzystać. Uważam natomiast, że nie ma sensu budowanie nowej elektrowni.
A z czego to wynika?
Dziś nie buduje się elektrowni atomowych seryjnie. Gdyby one „schodziły z taśmy”, jak w latach 70. i 80., to istniałby know-how i byłoby względnie szybko i względnie tanio. Gdyby Francuzi i Chińczycy robili je na dużą skalę „pod klucz”, to zamawiając taką elektrownię, wiedzielibyśmy, na kiedy będzie. Do tego dochodzą nowe warunki kontraktowania: kiedyś we Francji, podawanej często jako przykład skutecznego rozwoju energetyki jądrowej, budowano te instalacje na zasadzie wojskowej. Wyspecjalizowani eksperci stawiali jeden blok za drugim.
A teraz?
Teraz są przetargi na każdym odcinku: ci wyleją beton, ci położą kable, inni coś zrobią na skróty, więc trzeba rozbierać, a komuś coś się obróciło przy przeładunku i podłączył nie tak… Obawiam się, że u nas pod tym względem nie byłoby lepiej niż ostatnio w Finlandii, wolę nie myśleć, ile kosztowałaby te przekroczenia budżetu i terminów.
Z polskiego punktu widzenia istotne są też aspekty gospodarcze. Zamawiając u kogoś elektrownię jądrową, wydamy mnóstwo pieniędzy, wysyłając je w jakichś 70–80% za granicę. Stawiając na efektywność energetyczną i szeroko rozumiany system OZE, tworzymy polskie innowacyjne miejsca pracy w przyszłościowych sektorach. A do tego – podkreślę ponownie – mamy większą redukcję emisji z każdej przeznaczonej na to złotówki.
czytaj także
Czyli jesteś za, ale w sumie to przeciw?
Pierwsze pytanie brzmi: ile będzie kosztowała redukcja emisji. Największą redukcję uzyskujemy dzięki inwestycjom w OZE czy efektywność energetyczną. Ale nie skreślam atomu zupełnie, bo czymś trzeba domykać miks energetyczny. I tu atom może być jednym z rozwiązań na liście. Jeśli za 10–15 lat te elektrownie będzie się stawiać seryjnie, a technologie power-to-gas i bateryjne nie stanieją wystarczająco, będzie można domknąć polski miks atomem.
Co z dużymi farmami wiatrowymi?
Zdecydowanie tak. Nie tylko ze względu na duży potencjał energetyczny, ale też korzyści dla polskiej gospodarki. Mamy technologiczne kompetencje w kraju i powinniśmy z nich skorzystać. Jest to też rozwiązanie bardzo wygodne i nikomu nie przeszkadza.
A wpływ na środowisko?
Jest całkiem nieźle. Oczywiście, nie należy ich stawiać w korytarzach przelotowych ptaków, ale można powiedzieć, że platformy z wiatrakami wręcz chronią łowiska, bo efektywnie blokują rybołówstwo. Farmy wiatrowe mogą stać się wręcz rezerwatami, bo ruch serwisowy jest tam minimalny w porównaniu z trałowaniem, więc i ryby mają święty spokój.
A jak duży jest potencjał energetyki wiatrowej?
Rząd mówi o 8–10 GW mocy teraz, ale przebąkuje, że może i dałoby się 15 GW. Potencjał techniczny to jakieś 30 GW. Biorąc pod uwagę, że efektywnie, średnio rzecz biorąc, wiatrak pracuje na 40 procent swojej mocy, to jeśli postawisz 30 GW, to masz z tego 12 GW, czyli połowę dzisiejszego zużycia maksymalnego prądu w Polsce, a średniego aż 2/3.
A co z lądem? W Polsce za mało wieje?
Przede wszystkim mamy tu problem z planowaniem przestrzennym: ludzie mieszkają dosłownie wszędzie, więc „reguła 10H”, czyli oddalenia od zabudowy rzędu dziesięciokrotnej wysokości wiatraka, się nie sprawdza. Inaczej niż np. w Bawarii, gdzie to planowanie istnieje. U nas domy są tak rozstawione, że gdzie by nie postawić wiatraka, to prawie zawsze ktoś będzie go miał za płotem. Oczywiście to jest tańsza technologia niż farmy morskie, więc warto stawiać farmy wiatrowe na lądzie.
No to jeszcze słońce.
Fotowoltaika opłaca się nieziemsko, także już teraz w Polsce, nie tylko w krajach zwrotnikowych. Ta dachowa to po prostu taka oczywistość, że nie ma o czym dyskutować. Sam mam panele na dachu – jeśli wziąć pod uwagę koszty instalacji i to, ile prądu wyprodukuje, to po uwzględnieniu ulgi podatkowej, nawet bez innych dopłat, wychodzi, że mam prąd po niecałe 30 groszy za kWh, a prąd z sieci to koszt ponad 60 groszy.
Oczywiście koszt przy instalacjach dachowych to w dużym stopniu cena montażu, usługi, inwertera zamieniającego prąd stały w zmienny i okablowania, więc nawet dalszy spadek cen paneli nie sprawi, że cena jeszcze radykalnie spadnie. Ale już na farmach gruntowych to działa – koszt jest coraz niższy. Ze środowiskowego punktu widzenia warto zauważyć, że panele ustawione na słupach zacieniają teren, przez co efektywność plonów nie spada, a z kolei zwierzęta hodowlane chronią się pod nimi przed słońcem. W efekcie fotowoltaika na wsi nie gryzie się z ekstensywną produkcją rolną, nie szkodzi środowisku, nie hałasuje. A do tego, jak pokazują badania, bioróżnorodność na farmach słonecznych jest lepsza niż na łąkach obok, ludzie nie łażą, traktory nie jeżdżą, pestycydów nie pryskają, prawie jak rezerwat…
KTO MA TO ZROBIĆ?
Dobrze, a kto ma mieć nad tym wszystkim kontrolę?
W najbliższych latach będziemy przechodzić ewolucję od systemu bardziej do mniej scentralizowanego. Będzie coraz więcej rozproszonych sieci i producentów. Będzie też się zmieniać sposób działania sieci: od jednokierunkowego, od wielkich producentów do odbiorców, na dwukierunkowy. Czyli na sieć bardziej inteligentną, do której wchodzą prosumenci, klastry i lokalne źródła energii zaspokajające lokalne potrzeby energetyczne. I to jest dobry kierunek.
Obiektywny i konieczny?
Oczywiście, państwo może regulować rynek przez różne sposoby rozliczeń i cały kodeks sieciowy, tak żeby sieć była jak najbardziej rozproszona.
A prosumenci powinni być przedsiębiorcami? Może lepiej, żeby to były spółdzielnie, gminy…
Jasne, ale także niezależni inwestorzy prywatni. Żaden monopol nie służy społeczeństwu, bo szybko się wyradza i przestaje służyć dobru wspólnemu, działa na rzecz własnego interesu. Im mniej miejsc w radach nadzorczych dla polityków, tym lepiej – jak się patrzy na polski monopol energetyczny, to aż zęby bolą. Dlatego wolę, żeby jak najwięcej z nas było prosumentami, żebyśmy konkurowali na dobrze uregulowanym rynku, który zapewnia, że masz tyle energii, ile chcesz, w sposób stabilny.
czytaj także
To chyba nie bardzo się zbiega z obecnym trendem? Ani ta, ani poprzednia ekipa rządząca nie były specjalnie przychylne prosumentom, OZE ani rozproszonym źródłom energii.
Tak jak przed chwilą zauważyliśmy: monopol z miejscami we władzach do obsadzania przez polityków jest dla nich bardzo wygodny. Można powiedzieć, że koncerny energetyczne to największy dobrodziej klasy politycznej, jak pokazują wieloletnie doświadczenia, niezależnie od tego, która partia obsadza te stołki swoimi ludźmi.
Jednak świat się zmienia. Zmieniają się technologie, zmienia się otoczenie makroekonomiczne, zmienia się też polityka unijna, której ramy prawne wyraźnie zmierzają w stronę elastycznego, zdemonopolizowanego systemu energetycznego z aktywnym udziałem prosumentów i innych mniejszych niekorporacyjnych inwestorów. Oczywiście to, że przychodzi nowe, oznacza, że stare musi się posunąć. To kreatywna destrukcja, dobra dla gospodarki i społeczeństwa, ale niewygodna dla korzystających na dotychczasowym systemie. Jednak kraje, które w imię blokowania tej kreatywnej destrukcji blokują innowacje i konkurencyjność, na własne życzenie przegrywają i zostają skansenami, a koniec końców pasywnymi odbiorcami nowych rozwiązań.
Młodzież wyraża swój wspólny interes: chce przeżyć [rozmowa z Edwinem Bendykiem]
czytaj także
Nacisk unijny wystarczy? Bo presji młodzieży z ruchu klimatycznego rząd chyba nie boi się dostatecznie… Co właściwie mogłoby skłonić rząd do zwrotu energetycznego? Do odejścia od produkcji prądu z węgla?
A czego właściwie bronimy? Nasze kopalnie głębinowe konkurują z odkrywkami w Kazachstanie czy Mozambiku, gdzie operator koparki „wydobywa” wielokrotnie więcej węgla niż nasz górnik na Śląsku ponad kilometr pod ziemią. No i ten „górnik” w tym Kazachstanie czy Mozambiku zarabia ułamek tego, co nasz górnik na Śląsku. Jakim cudem na zglobalizowanym rynku węgla, gdzie transport jest tani, nasz węgiel ma być konkurencyjny? Wydobycie węgla to nie jest przyszłość polskiej gospodarki.
Ale dziś działa.
Jakoś działa, bo dokładamy do niego z grubsza średnio 10 miliardów rocznie, a i tak pomimo tego węgiel na bramie kopalni jest mniej więcej dwukrotnie droższy niż importowany węgiel w portach bałtyckich. Do tego dochodzą coraz wyższe opłaty za emitowanie zanieczyszczeń do atmosfery. Węgiel i energetyka węglowa były przeszłością Polski, pod wieloma względami można powiedzieć, że chlubną. Ale to już przeszłość.
No i przede wszystkim nie myślmy silosowo, tu nie chodzi tylko o elektroenergetykę. Wyzwaniem jest wielka integracja infrastruktury i polityki: transportu, budownictwa, przemysłu, rolnictwa i, oczywiście, wytwarzania energii. A co może skłonić do tego rząd i samorządy? Myślę, że presja ekonomiczna. Przemysł prywatny już buduje własne źródła energii, bo prąd robi się coraz droższy.
Jakim cudem na zglobalizowanym rynku węgla, gdzie transport jest tani, nasz węgiel ma być konkurencyjny? Wydobycie węgla to nie jest przyszłość polskiej gospodarki.
Jak wszędzie.
Niezupełnie, mamy najwyższe ceny hurtowe prądu w Europie. A dla inwestujących u nas zachodnich koncernów, które mają już swoją wewnątrzkorporacyjną buchalterię dwutlenku węgla, produkcja na polskim prądzie z sieci jest droższa w księgach niż np. na Słowacji czy na Litwie. Dlatego oddziały różnych koncernów w Polsce budują własne źródła energii i kontraktują sobie OZE, dzięki czemu ich zasilanie nie jest obciążone śladem węglowym.
I to wystarczy, by wywrzeć presję ekonomiczną na zmianę w energetyce?
Z czasem dojdzie też do oznaczania produktów w Unii Europejskiej według ich śladu węglowego. Takie A, B, C czy D na etykietce. I jak produkt będzie miał G, to nikt tego nie kupi, a pewnie też będzie wysoko opodatkowany. Producenci rozumieją więc, że prąd z sieci robi się u nas bardzo drogi, bo i uprawnienia do emisji są coraz droższe, i węgiel z polskich kopalń jest dwa razy droższy niż ten z importu. A przecież z polecenia rządu polskie elektrownie jadą właśnie na polskim węglu, obok tego rosyjskiego, bo w księgach bilansowych są połączone z kopalniami. Tego wszystkiego nie da się utrzymać na dłuższą metę.
I pytanie na koniec: kto w samej Polsce może najskuteczniej naciskać na transformację energetyczną? I na pozostałe elementy mitygacji i adaptacji do zmiany klimatu?
Przede wszystkim: rzeczywistość. Zmiana klimatu będzie postępować. Doświadczymy fal upałów, susz, pożarów lasów w nieznanej dotychczas skali. Przekraczanie kolejnych punktów krytycznych uniemożliwi dalsze chowanie głowy w piasek. W ostatniej analizie ryzyk przygotowanej na Światowe Forum Ekonomiczne w Davos pięć największych globalnych zagrożeń to zagrożenia klimatyczno-środowiskowe. Będą wdrażane polityki ochrony klimatu, skutkujące tym, że traktowanie atmosfery jak ścieku będzie coraz bardziej kosztowne dla trucicieli. Będą wdrażane nowe rozwiązania technologiczne, czyniące stare przestarzałymi. Będzie ewoluować postawa polityków, od negacji po akceptację.
Wszystkich polityków?
Dobrym przykładem jest tu premier Węgier Viktor Orbán, który przeszedł na pozycje – jak to sam określił – „chrześcijańsko-demokratycznej strategii klimatycznej”, mówiąc, że „ochrona środowiska i przyrody szczególnie wpisuje się w wartości chrześcijańskiej demokracji”. W obliczu niemożliwych już do negowania faktów i oczekiwań społecznych politycy widzą, że czas na nadanie transformacji energetycznej wysokiego priorytetu. Dalsze próby trzymania się zębami węglowej futryny mogą doprowadzić tylko do wyrwania zębów, być może z całą futryną. Także w Polsce czas już na prawdziwą dobrą zmianę w tej dziedzinie.
Premier Morawiecki reprezentował w Brukseli lobby paliw kopalnych, nie zwykłych ludzi [rozmowa]
czytaj także
Piszemy o kryzysie klimatycznym
**
Marcin Popkiewicz – fizyk jądrowy, analityk megatrendów, ekspert i dziennikarz zajmujący się powiązaniami w obszarach gospodarka–energia–zasoby–środowisko. Autor książek Rewolucja energetyczna. Ale po co? oraz Świat na rozdrożu, współautor (z Aleksandrą Kardaś i Szymonem Malinowskim) książki Nauka o klimacie. Redaktor portali Ziemia na Rozdrożu i Nauka o Klimacie.
