Nowelizacja ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych zwiększy możliwość nakładania kar na korporacje. I bardzo dobrze, bo do tej pory rozciągano nad nimi parasol ochronny.
Temperatura sporu politycznego w Polsce osiągnęła już taki poziom, że jesteśmy w stanie rozgrzeszyć każdego, kto jest przeciw naszym przeciwnikom. Z góry przekreślamy też każdy, nawet sensowny pomysł przeciwnika, upatrując w nim wyłącznie najgorszych intencji. I dotyczy to wszystkich stron sporu. Zgodnie z tą logiką dwa wielkie koncerny paliwowe BP i Shell zostały bohaterskimi obrońcami praw człowieka, gdyż odmówiły sprzedaży „Gazety Polskiej” z – ohydnymi, to zupełnie jasne – wlepkami anty-LGBT. Jak widać, łatwo uzyskać rozgrzeszenie za zbrodnie przeciwko planecie, co świetnie podsumował Tomasz Markiewka na swoim profilu społecznościowym.
Lewica jako jedyna nie kluczy ani nie usprawiedliwia sprawców
czytaj także
Inny przykład logiki wojny plemiennej dała „Gazeta Wyborcza”, która sama chyba nie wie, czy jest już mentalnie w XXI wieku, czy jednak wciąż tkwi głęboko w latach 90. Planowaną nowelizację ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych „GW” podsumowała krótko: „Rząd szykuje bat na przedsiębiorców. To oni mają dać kasę na programy socjalne PiS”. W kraju, w którym korporacje mogą robić z grubsza wszystko, co im się żywnie podoba, bo grożą im za to kary śmiesznie niskie w porównaniu ze „starym” Zachodem, przepisy zwiększające ich odpowiedzialność są dyskredytowane tylko dlatego, że wprowadzą je nie ci politycy, co powinni.
Tymczasem Polska potrzebuje bata na korporacje, bo nie tylko same łamią one prawo, ale też bywają wykorzystywane do unikania odpowiedzialności przez tych, którzy na łamaniu przepisów korzystają. Jeśli gdzieś tkwi tu problem, to w tym, że rząd przygotowuje na nie co najwyżej rózeczkę.
czytaj także
Martwa ustawa
Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary pozwala wytoczyć osobie prawnej, czyli najczęściej spółce, postępowanie karne za różnego rodzaju przestępstwa, w tym skarbowe. Ustawa została przegłosowana w 2002 roku, jednak jest nieskuteczna – wyroki sądowe zapadające na jej podstawie są sporadyczne, a kary niezbyt dotkliwe. „DGP” w zeszłym roku przeanalizował dotychczasowe działanie ustawy. Najwyższą wymierzoną karą było… 12 tys. złotych, a najczęstszą – okrągły tysiąc. W okresie 2006–2016 sądy sześciokrotnie (!) zdecydowały o przepadku korzyści majątkowej. Spółka musi więc mieć sporego pecha, żeby zostać skazaną na podstawie powyższej ustawy, ale nawet wtedy nic wielkiego jej nie grozi.
czytaj także
Nowelizacja ustawy wprowadzi różnego rodzaju zmiany, które mają usprawnić skazywanie osób prawnych, choć żadne z tych rozwiązań nie wydaje się specjalnie drastyczne, o „zamordyzmie” nie wspominając. Na przykład podwyższa ona kilkunastokrotnie górną granicę kary pieniężnej. Będzie ona mogła wynosić od 30 tys. zł do 30 milionów, a w niektórych przypadkach do 60 mln zł. Przypomnijmy jednak, że nie mówimy o osobach fizycznych, tylko spółkach, które obracają kwotami wielokrotnie wyższymi. Taki np. Bank of America zapłacił 17 miliardów dolarów, i to w ramach ugody z rządem USA, za świadomą sprzedaż toksycznych aktywów. Z tej perspektywy 30 milionów złotych wygląda jak drobne kieszonkowe dla państwa.
Inną ze zmian, które wskazał PwC w swoim omówieniu nowelizacji, jest możliwość karania podmiotów zagranicznych nawet wtedy, gdy czyn zabroniony został popełniony za granicą, jeśli jego skutki będą miały miejsce w Polsce. Oprócz tego będzie można zastosować wobec spółki środki zapobiegawcze, w rodzaju zakazu startowania w przetargach rozpisywanych przez instytucje publiczne oraz zakazu reklamy.
czytaj także
Osoba bez odpowiedzialności osobistej
Jednak kluczową zmianą będzie umożliwienie wytoczenia postępowania korporacji jeszcze przed skazaniem za dany czyn osoby fizycznej z nią związanej. Obecnie wytoczenie postępowania jest warunkowane tym, by wcześniej została skazana konkretna osoba fizyczna, która odpowiadała bezpośrednio za złamanie prawa po stronie korporacji. To w oczywisty sposób utrudnia pociągnięcie do odpowiedzialności spółki, gdyż sprawy sądowe przeciwko jej członkom zarządów czy przedstawicielom mogą się ciągnąć latami. Finalnie często nikt nie zostaje uznany za winnego, bo nie ma możliwości udowodnienia winy konkretnej osobie fizycznej, nawet jeśli sam fakt przestępstwa jest jasny jak słońce.
Po wprowadzeniu zmian prokuratura będzie mogła rozpocząć postępowanie wobec danej firmy nie tylko przed skazaniem bezpośrednio odpowiedzialnej osoby fizycznej, ale nawet w sytuacji, gdy nie określono takiej osoby, a więc nie toczy się wobec nikogo konkretnego postępowanie. Inaczej mówiąc, będzie można skazać spółkę także wtedy, gdy nie będzie możliwe stwierdzenie, kto dokładnie z jej kadry zawinił.
Obecnie jest to niemożliwe nawet wtedy, gdy złamanie prawa przez korporację jest ewidentne. Tymczasem określenie bezpośrednio winnego człowieka bywa bardzo trudne, jeśli nie niemożliwe – wystarczy, że prowodyr nie zostawi po sobie śladów w postaci podpisów czy dokumentów. Nie mówiąc o sytuacji, gdy winny zwyczajnie umrze, co wyklucza postawienie go przed sądem, a co firmę de facto uwalnia od odpowiedzialności.
Inaczej mówiąc, dzisiaj osoba prawna nie odpowiada bezpośrednio za popełnione przez siebie przestępstwa, tylko za pośrednictwem konkretnego człowieka z nią związanego. Spółka ma więc formalnie osobowość prawną, może mieć własny majątek, zaciągać kredyty, dochodzić należności od dłużników czy nawet wytoczyć komuś sprawę w sądzie, ale nie może zostać pociągnięta do odpowiedzialności za własne przestępstwa. O nie, przestępstwo jest zawsze winą konkretnej osoby.
Spółka z bardzo ograniczoną odpowiedzialnością
Idea spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w europejskim modelu kontynentalnym sięga XIX wieku, gdy uregulowano je po raz pierwszy w ówczesnych Niemczech. W Polsce wprowadzono je niemal zaraz po odzyskaniu niepodległości. Fundamentem tej idei było przeniesienie ryzyka związanego z działalnością gospodarczą na sztucznie stworzony podmiot. W tym celu wyposażono go w osobowość prawną, czyli prawo do własności, prawo do sądu itd.
Ma to swoje uzasadnienie z gospodarczego punktu widzenia. W spółce z o.o. przedsiębiorca nie odpowiada za jej długi osobistym majątkiem. Spółka odpowiada za swoje zobowiązania sama, dzięki czemu jej właścicielom nie grozi ewentualna utrata majątku osobistego, na przykład domu. Ewentualnie można pociągnąć do odpowiedzialności członków jej zarządu, jeśli nie ogłoszą w porę jej upadłości. Takie przeniesienie odpowiedzialności pozwala podejmować ryzyko gospodarcze bez strachu, że zostanie się z niczym, gdyby w interesie powinęła się noga. A skłonność do podejmowania ryzyka jest istotna dla rozwoju gospodarczego, bo bez ryzyka nie byłoby innowacji czy badań, których wyniki z natury rzeczy są niepewne.
czytaj także
Oczywiście możliwość prowadzenia takiej działalności niesie ryzyko, że ktoś zechce wykorzystać spółkę z o.o. do sprzeniewierzania jej majątku, na czym stracą jej wierzyciele, którzy nieopatrznie pożyczyli jej kapitał albo sprzedali produkty z odwleczonym terminem płatności. Mimo wszystko jednak istnienie sp. z o.o. na tyle usprawnia życie gospodarcze, że w zdecydowanej większości państw rozwiniętych jest ona jedną z dominujących form prowadzenia działalności.
Jednak sytuacja, w której spółka posiadająca osobowość prawną nie odpowiada bezpośrednio za popełnione przestępstwa, jest już absurdalna. Albo ma osobowość prawną, albo nie ma – jeśli nie ma, to niech jej udziałowcy odpowiadają własnym majątkiem. Ale jeśli ma, to powinna być możliwość wytoczenia jej sprawy bez wcześniejszego skazywania winnego człowieka – co oczywiście nie oznacza, że należy rezygnować z równoczesnego ścigania winnych ludzi. Oczywiście spółki nie można wsadzić do więzienia, ale można na przykład zasądzić jej likwidację – co właśnie przewiduje nowelizacja ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych.
czytaj także
Parasol ochronny
Desperacki sprzeciw wobec rozszerzenia zakresu odpowiedzialności korporacji w Polsce można by jeszcze zrozumieć, gdyby inne instytucje, poza prokuraturą, już teraz solidnie je karały za różnego rodzaju naruszenia, które nie są przestępstwami według Kodeksu karnego. Problem w tym, że nic takiego nie ma miejsca, a kary nakładane przez polskie instytucje publiczne na przedsiębiorstwa są śmiesznie niskie. I tak na przykład w zeszłym roku Komisja Nadzoru Finansowego nałożyła najwyższą w historii karę w wysokości 9,9 miliona złotych na świadczącą usługi maklerskie X-Trade Brokers, która stosowała ustawienia parametrów niekorzystne dla jej klientów. Do tego momentu na 623 wymierzone kary tylko 10 było siedmiocyfrowych. Dopiero później KNF przebiła kilkukrotnie własny rekord, nakładając na bank Raiffeisen w sumie 55 mln zł kary.
Inną instytucją nakładającą kary na przedsiębiorstwa jest UOKiK. Problem w tym, że maksymalna wysokość nałożonej przez urząd kary to 10 proc. rocznego obrotu firmy. W 2017 roku UOKiK nałożył 900 kar w łącznej kwocie 223 mln zł. Największe kary zostały nałożone na Aflofarm (26 mln zł) za kłamliwe reklamy suplementów diety i Bank Millennium za wprowadzanie w błąd klientów, którzy składali reklamacje. Najwyższa kara w historii nałożona przez urząd na pierwszy rzut oka robi wrażenie – 412 mln zł. Problem w tym, że była to kara nałożona na siedem przedsiębiorstw – a dokładnie cementowni, które przez 11 lat korzystały ze zmowy cenowej. Poza tym sąd obniżył tę karę do 339 mln zł. W 2006 roku UOKiK nałożył karę 165 mln zł na… 20 banków, które zawarły porozumienie dotyczące pobieranych opłat intercharge. Były wśród nich wszystkie największe banki (PKO i Pekao zapłaciły po 17 mln).
Jak to się w ogóle ma do 4,5 miliarda euro, które Francuzi nałożyli na szwajcarski bank UBS za pomoc w unikaniu podatków? Po miliard euro musiały zapłacić holenderski Rabobank i znów UBS za manipulowanie stopą LIBOR – sprawę wytoczyły im USA, Wielka Brytania i Szwajcaria. W maju Komisja Europejska nałożyła grzywnę miliarda euro na 5 banków, które uczestniczyły w zmowie przy wymianie walut na Foreksie. Z kolei wychwalane przez red. Maziarskiego BP musiało zapłacić 4 miliardy dolarów za wyciek ropy do Zatoki Meksykańskiej. Owszem, to była jedna z największych katastrof ekologicznych w historii, więc trudno ją traktować jako punkt odniesienia. Ale jeszcze przed kryzysem, a więc 13 lat temu, spółka ubezpieczeniowa AIG dostała grzywnę 1,6 mld dolarów za sztuczne zawyżanie wartości aktywów. Na Zachodzie kary dochodzące do miliarda euro albo dolarów to już normalka. Tymczasem w Polsce grzywny dochodzące do stu milionów złotych dla jednej spółki są właściwie niespotykane. Było kilka takich przypadków, głównie wobec firm telekomunikacyjnych, ale sądy albo drastycznie obniżały karę, albo wręcz ją uchylały.
Polska byłaby lepsza, gdyby przedsiębiorcy byli nieco bardziej ciemiężeni
czytaj także
Nowelizacja ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych nie wprowadza niczego strasznego, raczej same oczywistości, które już dawno powinny być do niej włączone. Dlaczego korporacja ma nie być sądzona za przestępstwo tylko dlatego, że nie można dokładnie określić winnego człowieka po jej stronie? Dlaczego korporacje miałyby nie płacić milionowych grzywien, skoro na Zachodzie, w który liberalne elity są od tak dawna zapatrzone, normą już są kary warte miliard euro? Może chodzi o to, że wprowadza to PiS rękami ministra Ziobry? No cóż, skoro już ten człowiek jest ministrem sprawiedliwości, to chyba lepiej dla nas wszystkich, żeby od czasu do czasu zrobił coś dobrego.
