Mija 30 lat od momentu, kiedy adaptacje Jane Austen przebojem zdobyły sławę. Od czego się zaczęło i co przyczyniło się do popularności „Rozważnej i romantycznej”, a także mokrej koszuli pana Darcy’ego?
W grudniu tego roku będziemy obchodzić 250. rocznicę urodzin Jane Austen. Jednocześnie będzie to 30. rocznica amerykańskiej premiery filmu Rozważna i romantyczna w reżyserii Anga Lee. Ta adaptacja pierwszej powieści Jane Austen, ze scenariuszem napisanym przez Emmę Thompson, była jedną z kilku produkcji filmowych i serialowych, które w latach 1995–1996 zapoczątkowały austenmanię – boom na adaptacje Jane Austen, który trwa do dziś.
Może się to wydawać niewiarygodne, ale Rozważna i romantyczna Anga Lee była pierwszą kinową adaptacją powieści Jane Austen po 55 latach. Poprzednia adaptacja kinowa to hollywoodzka wersja Dumy i uprzedzenia z roku 1940. Film zdobył uznanie widzów i krytyków, ale 50 lat później mało kto o nim pamiętał.
Zwrot kostiumowy
Tymczasem początek lat 90. oznaczał zmianę w podejściu do kina kostiumowego na rynku brytyjskim i amerykańskim. Lata 80. to w kinematografii brytyjskiej okres triumfów tzw. kina dziedzictwa (heritage cinema), pokazującego przeszłość Imperium Brytyjskiego w sposób nostalgiczny, jako złotą erę pełną stabilności i harmonii. W ten trend wpisują się doceniane przez krytyków i nagradzane produkcje duetu reżysersko-producenckiego Jamesa Ivory’ego oraz Ismaila Merchanta (m.in. dwie adaptacje powieści E.M. Forstera, czyli Pokój z widokiem z 1986 roku i Powrót do Howards End z 1992), ale też na przykład Rydwany ognia (1981, reż. Hugh Hudson).
Z kolei w kinematografii amerykańskiej zwrot kostiumowy lat 90. zapoczątkowany był przez sukces dwóch bardzo różnych produkcji, z których każda była adaptacją klasycznej powieści. Były to Wiek niewinności (1993) Martina Scorsese, na podstawie powieści Edith Wharton, oraz Małe kobietki (1994) Gillian Armstrong, na podstawie słynnej XIX-wiecznej powieści dla dziewcząt napisanej przez Louisę May Alcott.
Skumulowany sukces komercyjny wszystkich tych produkcji kostiumowych, a także ich sukces artystyczny, mierzony nominacjami do Oscarów, Złotych Globów i innych prestiżowych nagród sprawiły, że producenci zwrócili uwagę na klasyczne XIX-wieczne powieści jako na atrakcyjny materiał do adaptacji.
Humor i romantyzm
Pierwszy impuls do rozpoczęcia prac nad adaptacją Rozważnej i romantycznej wyszedł od znanej amerykańskiej producentki Lindsey Doran. Doran w 1989 zaczęła pracę nad produkcją filmu Umrzeć powtórnie w reżyserii Kennetha Branagha, w którym jedną z głównych ról grała Emma Thompson. Doran i Thompson zaprzyjaźniły się, a jednym z tematów ich rozmów była miłość do powieści Jane Austen.
Pamiętajmy o Jane Austen, przecież stamtąd przyszliśmy. Wyznania fanki
czytaj także
Mimo że Thompson nie miała żadnych wcześniejszych doświadczeń jako scenarzystka, Doran była przekonana, że będzie idealną osobą, która mogłaby zaadaptować jej ulubioną powieść Austen, czyli Rozważną i romantyczną. W jednym z wywiadów promocyjnych producentka wspominała: „Przez 10 lat szukałam osoby, która będzie w stanie zaadaptować tę książkę. Scenarzyści specjalizujący się w romansach są zbyt optymistyczni, aby dostrzec cynizm Austen, a tacy specjalizujący się w komedii są zbyt cyniczni, aby oddać sprawiedliwość wątkom miłosnym”. Tymczasem długie rozmowy z Thompson przekonały Doran, że aktorka jest rzadkim przypadkiem miłośniczki Austen, która docenia te dwa kontrastujące ze sobą aspekty twórczości pisarki, czyli humor i romantyzm.
Droga od podpisania z Thompson umowy na napisanie scenariusza do rozpoczęcia produkcji filmu zajęła pięć lat. Sukcesy komercyjne filmów kostiumowych we wczesnych latach 90. sprawiły, że Doran udało się w końcu zdobyć finansowanie dla produkcji. Mogła dysponować budżetem wysokości 16 mln dolarów, który sama uważała za niski (o kilka lat wcześniejszy Wiek niewinności miał budżet 34 mln dolarów). Jednak dzięki zatrudnieniu bardzo doświadczonych brytyjskich szefów pionów scenografii i kostiumów udało się w ramach ograniczonego budżetu wyczarować na ekranie bardzo wiarygodny i idylliczny obraz Anglii przełomu XVIII i XIX wieku.
Słuchaj podcastu „Wychowanie płci żeńskiej”:
W swoim dzienniku z tego okresu, który został opublikowany wraz ze scenariuszem, Emma Thompson opisuje przygotowania do produkcji oraz atmosferę na planie. Thompson obsesyjnie pracowała nad scenariuszem do ostatniej chwili. Mimo że scenariusz Rozważnej i romantycznej zawiera zaledwie kilka linijek przeniesionych wprost z powieści, język dialogów bardzo przypomina lekki i ironiczny styl Austen i jest to wielka zasługa Thompson.
Jej osiągnięcie jako scenarzystki zostało docenione przez branżę. Rozważna i romantyczna otrzymała kilkadziesiąt nominacji do ważnych nagród filmowych, ale najczęściej docenianym elementem filmu był właśnie scenariusz, za który Thompson otrzymała m.in. Oscara za najlepszy scenariusz adaptowany, zostając jedyną osobą w historii, która została nagrodzona Oscarem i w kategorii aktorskiej, i w kategorii scenariuszowej.
Film, który pomógł w karierach
Sukces filmu był też wielkim krokiem naprzód w karierze reżysera Anga Lee. Doran zaproponowała mu współpracę po obejrzeniu filmów, które realizował w Tajwanie, przede wszystkim nominowanego do Oscara Przyjęcia weselnego (1993), komedii omyłek eksplorującej różnice kulturowe między Tajwanem i USA, której głównym wątkiem jest próba uniknięcia aranżowanego małżeństwa.
Mit Darcy’ego miesza lęki i ostrzeżenia z fantazją romantyczną
czytaj także
Wychowany w kulturze azjatyckiej Lee miał intuicyjne zrozumienie dla dwóch kluczowych dla Jane Austen kwestii: dynamiki relacji rodzinnych oraz hierarchii społecznej. W swoich dziennikach z planu Emma Thompson wspomina, że jako reżyser przywiązywał wielką wagę do mowy ciała i zachęcał aktorów do wspólnego praktykowania tai-chi. Przed rozpoczęciem produkcji zorganizował też buddyjską ceremonię, która miała zapewnić pomyślność podczas zdjęć. Mieszanka polegająca na połączeniu wrażliwości i stylu pracy tajwańskiego reżysera z XIX-wieczną brytyjską klasyką była niewątpliwie ryzykowna, ale przełożyła się na sukces.
Kolejnym ważnym elementem produkcji był fenomenalny casting. Poza Emmą Thompson, która miała już na koncie Oscara za Powrót do Howards End, trzy pozostałe główne role zagrali doskonale dobrani aktorzy znajdujący się wtedy na progu wielkiej popularności. Rolę Marianne zagrała niespełna dwudziestoletnia Kate Winslet. Był to jej drugi film po znakomicie przyjętym debiucie (Niebiańskie stworzenia, 1994) i krok na drodze do ikonicznej roli w Titanicu Jamesa Camerona.
Dwie kluczowe role męskie zagrali Hugh Grant, który dopiero co osiągnął status gwiazdy po gigantycznym sukcesie Czterech wesel i pogrzebu, oraz Alan Rickman, który zwrócił na siebie wcześniej uwagę dwiema ciekawymi rolami czarnych charakterów: terrorysty Hansa Grubera w Szklanej pułapce (1988) oraz szeryfa z Nottingham w Robin Hoodzie: Księciu złodziei Kevina Costnera. Rickman zadebiutował w kinie bardzo późno, bo dopiero w wieku 42 lat, a powszechnie chwalony występ w Rozważnej i romantycznej otworzył mu ścieżkę do głównych ról.
Satysfakcja z happy endu
Scenariusz Thompson jest relatywnie wierną adaptacją powieści, ale większość wprowadzonych przez nią zmian dotyczy właśnie charakterystyki postaci męskich. W powieści Austen bohaterowie grani przez Granta oraz Rickmana są potraktowani dosyć szkicowo – jako obiekty uczuć bohaterek. Uwaga pisarki koncentruje się na postaciach kobiet i przede wszystkim na relacji dwóch sióstr: starszej Elinor i młodszej Marianne, z których ta pierwsza reprezentuje zdrowy rozsądek i tytułową rozwagę, a druga – zgodną z duchem epoki uczuciowość i romantyzm.
czytaj także
Każda z sióstr przechodzi swoją drogę i odbiera życiowe lekcje, które pozwalają jej osiągnąć szczęście u boku ukochanego. Rozsądna Elinor uczy się większej otwartości i szczerego wyznawania swoich uczuć, a sentymentalna Marianne – opanowania i rozsądku. Po tym, jak jej serce zostaje złamane przez nieodpowiedzialnego Willoughby’ego (Greg Wise), Marianne decyduje się na małżeństwo ze starszym, stabilnym pułkownikiem Brandonem.
Czytając ostatnie strony powieści (i oglądając ostatnie sceny filmu), nie mamy wątpliwości, że związki dwóch sióstr są dla każdej z nich odpowiednim i zasłużonym happy endem. Dzięki scenariuszowej inwencji Thompson oraz zwiększeniu roli wątków romantycznych w projekcie, historie miłosne w filmie trafiły w gust widzek i widzów w latach 90., stając się częścią wspólnego imaginarium komedii romantycznych.
Mokra koszula pana Darcy’ego
Rozważna i romantyczna była jednym z kluczowych elementów pierwszej fali austenmanii lat 1995–1996, nie była jednak jedynym powodem nagłego wybuchu zainteresowania twórczością Austen.
W tym samym czasie, niezależnie od siebie wielki sukces odnotowała także serialowa adaptacja Dumy i uprzedzenia dokonana przez BBC z Jennifer Ehle w roli Lizzie oraz Colinem Firthem w roli pana Darcy’ego. Serial miał bardzo podobne mocne strony jak film Anga Lee: znakomity casting, który zawładnął zbiorową wyobraźnią, błyskotliwie napisane, literackie dialogi oraz humor. Kostiumowy sztafaż nie pozbawił produkcji lekkości, a poruszane tematy, takie jak poszukiwanie prawdziwej miłości, nierówności społeczne i snobizm, zupełnie się nie zestarzały.
Chociaż i tak najtrwalszym dziedzictwem kulturowym serialu okazała się… mokra koszula pana Darcy’ego, która stała się momentem pokoleniowym dla kobiet wchodzących w dorosłość w latach 90., i do dziś przywoływana jest w komediach romantycznych (np. w czwartej części filmowej serii Bridget Jones).
Z XIX-wiecznej Anglii do liceum w USA
Kolejnym elementem austenmanii był niespodziewany sukces komedii dla nastolatków pt. Clueless (znanej w Polsce także pod mało wyrazistym tytułem dystrybucyjnym Słodkie zmartwienia). Wyreżyserowany przez Amy Heckerling film z gwiazdorską rolą ówczesnej idolki nastolatków Alicii Silverstone był rodzajem „niewidzialnej adaptacji” Emmy Jane Austen.
Inspiracja powieścią Austen nie jest w żaden sposób odnotowana w napisach do filmu, ale reżyserka chętnie mówiła o niej w wywiadach. Clueless to tak naprawdę Emma ze zmienionymi imionami bohaterów, przeniesiona z XIX-wiecznej Anglii do liceum dla bogatej młodzieży we współczesnej Kalifornii.
czytaj także
Film odniósł nie tylko duży sukces komercyjny, ale też miał znakomite recenzje oraz liczne grono naśladowców. W następnych latach w Hollywood pojawiła się cała fala adaptacji klasycznej literatury europejskiej, w której fabuły przeniesione były w realia życia współczesnych nastolatków. Koronnym przykładem tego trendu jest film Szkoła uwodzenia (1999) będący kryptoadaptacją Niebezpiecznych związków.
Do popularności Jane Austen przyczyniły się też dwie wersje Emmy, które miały premierę w 1996 roku (filmowa – z Gwyneth Paltrow, oraz telewizyjna – z Kate Beckinsale), a także Perswazje z Amandą Root oraz Ciaránem Hindsem – skromny film telewizyjny BBC, który wszedł w USA do dystrybucji kinowej, dyskontując trwający boom na Jane Austen.
Austenmania ’95–’96
Z sześciu powieści opublikowanych przez Jane Austen aż cztery zostały niezależnie od siebie zekranizowane w latach 1995–1996. Wszystkie te produkcje były bardzo udane i odniosły sukces komercyjny i krytyczny, a trzy (Rozważna i romantyczna, Duma i uprzedzenie oraz Clueless) stały się globalnymi fenomenami kultury popularnej.
Skumulowany sukces tych produkcji spowodował filmowy efekt kuli śnieżnej. W następnych latach na ekrany weszły kolejne adaptacje filmowe i serialowe, a ich sukces napędza produkowanie kolejnych produkcji. Powstawanie nowych wersji prowadzi w fandomie Austen do gorących debat, a pojawienie się każdego następnego filmu jest okazją do publikowania prasowych i internetowych rankingów. Która adaptacja jest najlepsza? Który bohater najseksowniejszy? Jak wybrać między Colinem Firthem i Hugh Grantem?
czytaj także
O ile niemożliwe jest uzyskanie ostatecznej odpowiedzi na te pytania, o tyle jedno jest pewne: każda następna adaptacja może liczyć na wysoki box office. Zadbają o to miliony fanek i fanów Jane Austen na całym świecie. Urodzona 250 lat temu angielska pisarka już dawno stała się własnością całego świata.
**
Anna Gutowska – anglistka, badaczka adaptacji filmowych, scenarzystka. Pracuje jako adiunktka na Uniwersytecie im. Jana Kochanowskiego w Kielcach i jako kierowniczka sekcji developmentu w Wytwórni Filmów Dokumentalnych i Fabularnych w Warszawie, gdzie zajmuje się ocenianiem nowych projektów scenariuszowych.
Rocznicowe pokazy Rozważnej i romantycznej można obejrzeć podczas odbywającego się właśnie w festiwalu klasyki filmowej Timeless Film Festival Warsaw (7–14 kwietnia 2025).
