Protesty w Iranie: Krew na Zajande

Niespodziewana i spodziewana, kolejna i zupełnie odmienna od poprzednich. Rewolucja bez nazwy, ruch oporu bez liderów i bez oficjalnego przeciwnika, za to – znów – z jak najbardziej realnymi ofiarami. Co właściwie dzieje się teraz w Iranie?

„Tak czy inaczej, jeżeli coś się tu ruszy, to chyba nie w najbliższym roku, raczej w ciągu kilku lat. Za najbardziej prawdopodobne uważam jakąś mutację arabskiej rewolucji albo ewolucyjne przekształcenia, może po ustąpieniu czy śmierci 74-letniego ajatollaha Chameneiego” – pisałem pięć lat temu, po mojej pierwszej wizycie w tym kraju. I stało się. Choć teraz nic się chyba nie zmieni, to wiemy już, że za kilka, najdalej kilkanaście lat zmieni się wszystko. Islamska Republika półmetek swojej historii ma już za sobą.

Pocztówki z Iranu (10): „Wiesz, to Islamska Republika”

czytaj także

Pocztówki z Iranu (10): „Wiesz, to Islamska Republika”

Tomasz Larczyński

Zacznijmy może od krótkiego przypomnienia: 28 grudnia odbyła się nagła, spontaniczna demonstracja w Meszhedzie przeciw podwyżkom, już wdrożonym i tym planowanym (np. benzyny). NADżA (irańska policja) zareagowała zgodnie z przewidywaniami – brutalnie rozpędziła zgromadzenie, używając gazu łzawiącego (choć nie ostrej amunicji). Była to iskra, która spowodowała wybuch w całym kraju. 29 grudnia protesty objęły kilkanaście innych miast, w tym Esfahan, Qom i Reszt, choć – co znamienne – nie Teheran. Tu działania rozpoczęły się 30 grudnia, gdy protestował już cały Iran. Największe natężenie manifestacji miało miejsce jak dotąd około 30 grudnia – 2 stycznia. W chwili, gdy piszę te słowa (poniedziałek wieczór), protesty trwają, lecz jak na razie ich skala słabnie.

Zginęło 23 protestujących, 1 policjant i jeden ze Strażników Rewolucji, wszyscy między 31 grudnia a 2 stycznia, w tym aż 11 w miasteczkach w basenie Zajande, w aglomeracji Esfahanu. Ponadto trzech kolejnych Strażników zginęło 4 stycznia, choć nie jest pewne, na ile miało to bezpośredni związek z demonstracjami. Tyle przynajmniej podają rządowe statystyki, bowiem dostępne mi nieoficjalne informacje opozycjonistów mówią o przynajmniej 47 ofiarach.

Niemal wszędzie scenariusz był podobny: spontaniczne demonstracje w sprawach ekonomicznych, głównie inflacji, które po paru dniach, a czasem po kilkunastu godzinach zmieniały się we frontalny protest przeciw Islamskiej Republice, ze szczególnym uwzględnieniem praw kobiet, lecz także np. wolnych związków zawodowych. NADżA i basidżowie z reguły tłumili protesty w ciągu jednego dnia, ale często odradzały się one w innych miejscach tego samego miasta. Oprócz pokojowych demonstracji organizowane są też dzikie strajki, np. w strategicznej rafinerii w porcie ‘Asaluje w ostanie Buszehr. Jedna z protestujących kobiet z gilańskiego Lahidżanu przekazała mi taką relację: „[Siły NADżA] przyszły do nas i zaatakowały paralizatorami, pałkami i gazem pieprzowym, tylko dlatego, że protestowaliśmy. Nie zrobiliśmy niczego złego. Atakują nas tylko dlatego, że protestujemy i skandujemy «precz z Hamenejem»”.

Pierwsze, co nasuwa się na myśl, to porównanie do Zielonej Rewolucji 2009 roku. Jednak różnic jest więcej niż podobieństw i znacząco dają one do myślenia.

Tamta rewolucja wybuchła po ordynarnym sfałszowaniu wyborów prezydenckich, więc od początku dotyczyła przede wszystkim wąsko rozumianej polityki. Z drugiej strony, skupiała się właśnie na procesie wyborczym, nie wchodząc w pełni – częściowo na skutek świadomego samoograniczenia – w kwestie postulatów ustrojowych. Wtedy też jasne było, kim są symboliczni liderzy – Mir-Hosejn Musawi i Mehdi Karroubi, umiarkowani kandydaci w wyborach (choć taktyczne działania były organizowane w dużej mierze sieciowo i samorzutnie). Dziś mamy tylko sieciowość – liderów nie ma w ogóle (ewentualnie, ze zrozumiałych powodów, nie ujawniają się), ruch nie ma nawet swojej własnej nazwy, na wydarzenia najczęściej mówi się po prostu tazochorot 1396, „zamieszki roku 1396”. W mediach pojawiają się próby łączenia protestów z monarchistami lub Ludowymi Mudżahedinami (organizacją zbrojną będącą szyickim odpowiednikiem teologii wyzwolenia, dziś wszakże w praktyce zanikłą), lecz są to bardziej pretensje kierownictw resztek tych ruchów, zaś hasła kojarzone z symboliką Pahlawich to po prostu ogólny sprzeciw wobec systemu. I różnica chyba najważniejsza: Zielona Rewolucja wybuchła w Teheranie, wśród studentów i (w dużym przybliżeniu) inteligencji, do końca mając tu właśnie swoje oparcie. Tymczasem dziś protestują przede wszystkim robotnicy, klasa ludowa i średnie miasta, choć studencki Teheran i tym razem nie milczy.

Ogromna, w sferze werbalnej przynajmniej, jest różnica reakcji „komponentu republikańskiego” w irańskim systemie władzy. Dziewięć lat temu Ahmadineżad nazwał opozycję słynnym później określeniem has-o-hoszok, „śmieciami i badylami”, wprost domagając się jak najbrutalniejszej reakcji sił bezpieczeństwa. Rouchani tymczasem przez parę dni milczał, potem potępił przemoc i trafiające się podczas zamieszek rabunki sklepów, lecz jednoznacznie przyznał prawo do demonstrowania przeciw swemu rządowi. Tu trzeba podkreślić, że faktyczna kontrola nad resortami siłowymi jest sprawowana przez najwyższego przywódcę – czyli „komponent islamski” – więc w praktyce ugodowa postawa Rouhaniego niewiele zmienia, jednak może mieć wpływ na basidżów, działających w jakiejś mierze spontanicznie. Wyraża też opinie pewnego kręgu realnej władzy republiki, sam Rouhani jest bowiem jej ścisłym produktem i do dziś związany jest z establiszmentem. Z kilku miejsc dochodziły informacje o tym, że NADżA niechętnie angażuje się w rozwiązania siłowe, za które odpowiadają głównie fanatyczni basidżowie i Strażnicy Rewolucji. I choć, o ile mi wiadomo, jakaś niesubordynacja ze strony policji jest w najlepszym razie incydentem, to także w przytoczonej relacji z Lahidżanu zwraca uwagę, że NADżA nie używała broni palnej.

Dobrze, ale dlaczego akurat teraz? Dlaczego akurat te podwyżki, nie zaś inflacja ery schyłkowego Ahmadineżada, która w 2013 roku graniczyła z hiperinflacją (35%)? Dlaczego tak gwałtowny sprzeciw wobec podstaw systemu nie miał miejsca podczas ponurych lat terroru drugiej kadencji wspomnianego poprzedniego prezydenta? Paradoksalnie, w jakiejś mierze, Rouhani padł ofiarą własnego sukcesu: wielu czytających to Irańczyków i Iranek może się ze mną nie zgodzić, jednak wygląda na to, że udało mu się przynajmniej nieco poluzować represje, a na pewno – dzięki zawartemu porozumieniu w sprawie programu nuklearnego – wyjść z najgorszej fazy kryzysu gospodarczego. Rozbudziło to jednak aspiracje, których niewydolny, skorumpowany, obrosły dekadami klerykalnej biurokracji system sprostać już nie może, tym bardziej, że część bolesnych sankcji nadal obowiązuje – Iran np. wciąż odcięty jest od światowego systemu bankowego. Tymczasem od lat rząd powtarzał obywatelkom i obywatelom, że muszą „zaciskać pasa” oczekując na zawarcie porozumienia nuklearnego, po którym na pewno będzie lepiej. Były oczywiście też i bardziej bezpośrednie przyczyny – podkreślając udział środowisk wiejskich i małomiasteczkowych, warto zauważyć, że tegoroczna pora deszczowa jest jak na razie wyjątkowo sucha, co zwiastuje kłopoty w rolnictwie, dewastowanym od wielu lat rabunkową gospodarką wodną powiązanych z władzą bogatych plantatorów. No i oczywiście dochodzi do tego udział w wojnie domowej w Syrii. Choć rządowych mediach gloryfikowany jako przykład mocarstwowej pozycji Iranu, coraz bardziej kojarzony jest jednak z ogromnymi kosztami finansowymi, które kontrastują z bardzo niskimi zasiłkami socjalnymi.

Część komentatorów widzi w protestach drugie dno: według nich, stoi za nimi sam Chamenei wraz ze swoim sprzymierzeńcem Ebrahimem Ra’isim, pokonanym przez Rouhaniego w ostatnich wyborach. Przesłanką do tego ma być fakt, że protesty wybuchły w Meszhedzie – bastionie Ra’isiego – oraz skandowanie przez demonstrantów „śmierć Rouhaniemu”. Osoby z Iranu, z którymi rozmawiałem, podchodzą jednak sceptycznie do tej koncepcji i mnie też nie wydaje się ona prawdopodobna. Przestrzegałbym zwłaszcza przed określaniem Meszhedu czy Qomu jako „irańskiej Częstochowy”, w domyśle: miasta fanatycznych szyitów. W Meszhedzie wprawdzie nie byłem, lecz w Qomie – gdzie teraz zamieszki także trwają – już tak i o ile pewne religijne wzmożenie da się tam wyczuć, o tyle jest to normalne, duże, irańskie miasto. Meszhed ma trzy miliony mieszkańców (to drugie największe miasto Iranu). A w samej Częstochowie rządzi przecież lewica…

Jeśli nawet Ra’isi odegrał jakąś rolę w zwołaniu pierwszej demonstracji z 28 grudnia, to sytuacja natychmiast wymknęła mu się spod kontroli, zaś okrzyki skierowane wprost przeciw Rouhaniemu spotykało się głównie w pierwsze dni: potem częstsze było skandowanie „śmierć Chameneiemu”, a więc rzecz, która na taką skalę była kompletnie nie do pomyślenia w 2009 roku. Skanduje się też, że i twardogłowi, i reformiści, są jednym złem.

Co dalej? Dynamika protestów jest nadal nieprzewidywalna, jednak nawet, jeśli istotnie mają się one ku końcowi, to widać wyraźnie, że reżim przegrał całkowicie. I nie jest to tylko rytualne zaklęcie powtarzane przez obrońców praw człowieka przy okazji różnych skromnych ognisk oporu przeciw takiej czy innej dyktaturze na świecie. Uderzające jest przede wszystkim spontaniczne i powszechne przejście od postulatów ekonomicznych do ustrojowych, przejście dokonujące się na dużą skalę i angazujące klasy ludowe. O ile „zwyczajowe” protesty środowisk studenckich łatwo zbyć zarzutem o społeczną alienację, teraz w protestach udział bierze cały przekrój społeczeństwa. Postulaty idą w dodatku znacznie dalej niż w 2009 roku.

I jak wyżej wspomniałem o tym, że Rouhani padł ofiarą własnego sukcesu, o tyle tu napiszę coś jeszcze bardziej kontrowersyjnego: w pewnym sensie ofiarą własnego sukcesu padła Islamska Republika. Myślę tu o autentycznym postępie, którego dokonała na polu edukacji. W dzisiejszym Iranie analfabetyzm praktycznie nie istnieje, a na wyższe studia idzie prawie 60% absolwentów szkół średnich, z czego również 60% to kobiety (dla porównania, przed rewolucją wyższe wykształcenie posiadało 0,77% Irańczyków i Iranek). Uniwersytety są oczywiście podane szariatowi (np. rozdzielność płci) i cenzurowane, niemniej w połączeniu z  nędznymi perspektywami ekonomicznymi dla młodych, a także tradycyjną irańską ciekawością świata (Persja zawsze leżała na skrzyżowaniu wielkich szlaków handlowych) i powszechnym, choć cenzurowanym internetem tworzy to mieszankę wybuchową. Jeśli ktoś sądził, że Iran pójdzie drogą Chin – niepisanej rezygnacji społeczeństwa z walki o prawa polityczne w zamian za dobrobyt i stabilizację – to widać już wyraźnie, że tak się nie stanie. Któraś kolejna, ponownie wywołana „z niczego” iskra może zmieść teokrację, a zbliżającym się krytycznym momentem dla reżimu jest zmiana na stanowisku najwyższego przywódcy. Ajatollah Ali Chamenei ma dziś 78 lat.

Wydawałoby się zatem, że tekst można zakończyć optymistycznie. Tak jednak nie będzie i nie tylko ze względu na pamięć o przynajmniej 20 niewinnych ofiarach ostatnich dni. To już kolejny tekst na tych łamach, w którym ostrzegam przed rosnącym nad Iranem, złowrogim cieniem Korpusu Strażników Rewolucji Islamskiej. Z każdym kryzysem, z każdym politycznym przesileniem zyskuje on na sile. To, co wszczął Chamenei, by po śmierci Chomeiniego zyskać autorytet wśród ajatollahów, wymyka mu się coraz bardziej spod kontroli i zmierza w kierunku przejęcia struktur państwa przez tę totalitarną, fanatyczną instytucję. Także teraz grała ona rolę w wybuchu protestów i nie chodzi tu tylko o bandy basidżów, krwawo tłumiące protesty – jednym z głównych zarzutów wobec reżimu jest to, że zyski z odmrożonego po sankcjach handlu idą głównie do kieszeni firm powiązanych ze Strażnikami. W połączeniu z demokratycznymi potrzebami społeczeństwa tworzy to szalenie niebezpieczne pole konfliktu, który już teraz przecież wydał krwawe owoce. Pytanie, na ile odporne na wpływy Korpusu okaże się państwo, w tym zwłaszcza NADżA i regularna armia. Jedno jest pewne: decydujące starcie między tymi nurtami będzie końcem Islamskiej Republiki. I tylko nie wiadomo, które z dwóch słów składających się na jej nazwę zniknie.