Gdy wydawnictwo Kultura Gniewu przeprowadziło z okazji swojego 20-lecia ankietę na najlepszy wydany przez siebie komiks, zwycięzca chyba nikogo nie zaskoczył. Bo wznowione właśnie „Black Hole” Charlesa Burnsa to jedna z najbardziej monumentalnych powieści graficznych XXI wieku. I być może najbardziej przejmujący komiksowy obraz dojrzewania.
Charles Burns, Black Hole, przeł. Wojciech Góralczyk, Kultura Gniewu 2021
Liczący sobie ponad 350 stron tom powstawał przez dziesięć lat i wpierw ukazał się w 12 zeszytach. W tym czasie seria gościła w dwóch prestiżowych oficynach (po upadku Kitchen Sink Press przejęło ją Fantagraphics), a po skończeniu wylądowała w szanowanym, „klasycznym” wydawnictwie Pantheon Books – znanym m.in. z tego, iż w latach 80. podjęło ryzyko wydania Mausa Arta Spiegelmana.
Dzięki Black Hole Burns stał się jednym z czołowych przedstawicieli amerykańskiego komiksu niezależnego przełomu dekad 90. i początku XXI wieku. Jego twórczość ustawiłbym gdzieś pomiędzy pracami Daniela Clowesa (Ghost World, Niczym aksamitna rękawica odlana z żelaza) i komiksami Chestera Browna (I Never Liked You, Ed the Happy Clown). Podobnie jak tych twórców Burnsa interesują przede wszystkim bardzo osobiste historie mówiące o społecznym wyobcowaniu i życiowym dyskomforcie. Aby wywołać te uczucia u czytelnika, artysta sięga po surrealizm, makabrę i groteskę.
Mutując w dorosłość
Fabuła Black Hole rozgrywa się na przedmieściach Seattle w połowie lat 70. Wśród nastolatków uczęszczających do okolicznej szkoły średniej szerzy się tajemnicza zaraza. Franca – jak nazywają ją dzieciaki – to choroba przenoszona drogą płciową. Nie ma na nią lekarstwa, a ciało każdego zarażonego ulega przedziwnym, przypominającym mutacje deformacjom. W każdym przypadku innym. Niektórzy mają szczęście i objawy choroby da się łatwo ukryć. Innych franca nieodwracalnie naznacza, uniemożliwiając funkcjonowanie w społeczeństwie. Zwłaszcza że kierująca się okrutną drobnomieszczańską moralnością szkolna społeczność piętnuje każdego potencjalnego nosiciela.
Głównymi bohaterami komiksu są Chris i Keith – nastolatki wchodzące właśnie w najbardziej burzliwą fazę dojrzewania. Chris dopiero co zaczęła umawiać się z zarażonym francą Robem – nie wiedząc o jego chorobie. Gdy choroba uaktywnia się u niej, dziewczyna postanawia uciec z domu i zamieszkać w okolicznym lesie, u boku innych zarażonych dzieciaków.
Z kolei podkochujący się w Chris Keith to pogrobowiec epoki dzieci kwiatów. Wolny czas spędza na paleniu trawy z kumplami, eksperymentowaniu z LSD i marzeniu o tym, by być gdzie indziej. Pewnego dnia wyprawa po narkotyki krzyżuje jego ścieżki ze starszą Elizą – także nosicielką francy.
Chris, Keith i inni nastoletni bohaterowie Black Hole są w swoim nastolęctwie osamotnieni, w zasadzie porzuceni. Rodzice nie interesują się ich rozterkami i dojrzewaniem. Jakby szerząca się wśród uczniów franca była niedostrzegalna dla dorosłych. Gdy Chris ucieka z domu, nie są organizowane żadne poszukiwania. Podporą dla nastolatków nie jest też instytucja szkoły. Na kartach komiksu nie pojawia się żaden pedagog.
Pochodzę z klasy robotniczej, nienawidzę bogatych snobów i ich arystokratycznych ideałów
czytaj także
Oczywistym kluczem interpretacyjnym w odczytaniu Black Hole wydaje się epidemia AIDS. Tym bardziej że pierwsze przymiarki do Black Hole Burns czynił jeszcze w latach 80., publikując komiksy o wiele mówiących tytułach Contagious i Teen Plague. Jednak takie odczytanie byłoby błędne. Franca, inaczej niż AIDS i HIV, nie zagraża życiu chorego. Poza tym akcja rozgrywa się o dekadę za wcześnie.
Choroba prześladująca bohaterów Black Hole to raczej uniwersalna metafora wchodzenia w dorosłość i porzucania bezpiecznych terytoriów dzieciństwa. Dotknięci francą bohaterowie to ci, którzy nie mają już powrotu – nieodwracalnie opuścili krainę niewinności i wkroczyli w nowy świat: brutalny, alienujący, bezwzględny. Zresztą zmiany zachodzące w ciele Chris dosłownie wskazują na swego rodzaju rytuał przejścia – jej „mutacja” objawia się tym, że dziewczyna co pewien czas zrzuca z siebie skórę.
Seks i śmierć
Nierozumiejący swoich buntujących się ciał ani otaczającego ich świata bohaterowie Burnsa znajdują się w tym momencie dojrzewania, gdy obsesyjnie i niemal cały czas myśli się o seksie. Przy czym fakt, że franca jest chorobą przenoszoną drogą płciową, wiąże przyjemność seksualną z lękiem o własne zdrowie. Ponury taniec Erosa z Tanatosem sugerowany jest w Black Hole niemal wprost i dosyć mało subtelnie. Keithowi już w pierwszej scenie komiksu z kobiecą pochwą kojarzą się rozcięte zwłoki żaby. Z kolei Chris i Rob pierwszy stosunek odbywają na cmentarzu.
W leksykonie powieści graficznych Paweł Sitkiewicz zwraca uwagę, że akcja Black Hole rozgrywa się po rewolucji obyczajowej drugiej połowy lat 60. Ameryka próbuje złapać oddech po wielkiej rewolcie poprzedniej dekady: eksplozji feminizmu, demonstracjach antywojennych i zamieszkach na tle rasowym. (Ciekawostka: w Black Hole nie ma ani jednego niebiałego bohatera; można to odczytywać ironicznie: podczas gdy białe dzieciaki mierzą się z koszmarnym dojrzewaniem, ich czarni rówieśnicy toczą ważniejszą, „prawdziwszą” i bardziej niebezpieczną wojnę o własne prawa obywatelskie). „Seks wywołuje deformacje ciała, gdyż utracił swoją niewinność. Ponieważ nie istnieją już moralne i społeczne bariery, hedonistyczna kultura wręcz przymusza do seksualnych zachowań, lecz na koniec człowiek i tak zostaje z poczuciem pustki” – pisze gdański badacz.
Nic dziwnego zatem, że seks pokazany jest w Black Hole także jako narzędzie przemocy. Jedna z bohaterek pada ofiarą brutalnego zbiorowego gwałtu. Studenci, u których pomieszkiwała – zdawałoby się beztroscy jaracze trawy – uważają, że seks im się po prostu należy. Do ciała innej dziewczyny rości sobie prawo przyjaciel jej chłopaka. To człowiek, który wpierw zapędził swą ofiarę w pułapkę samotności, by później ją z niej „uratować”.
Nikt nas nie uczył, że kobieta może i powinna czuć się bezpieczna
czytaj także
Kryminał o dorastaniu
Styl plastyczny Burnsa jest ciężki i oparty na olbrzymich ilościach tuszu. W trakcie 10 lat publikowania Black Hole Burns aż siedem razy zdobył Harvey Award dla najlepszego inkera. Artysta czerpie z poetyki kina noir oraz pulpowych komiksów sensacyjnych popularnych w latach 40. i 50, tzw. crime comics.
W wydawaniu crime comics specjalizowała się oficyna EC Comics. Pełne przemocy tytuły kierowane były raczej do dojrzalszego czytelnika, ale konserwatystom posłużyły jako wymówka, by atakować medium komiksowe nieśmiertelnymi argumentami o deprawacji dzieci. Punktem kulminacyjnym krucjaty kierowanej przez doktora Fredrica Werthama było przesłuchanie szefa EC Comics Williama Gainesa przed senacką podkomisją i narzucenie wydawnictwom restrykcyjnych postanowień Kodeksu Komiksowego – ich nieprzestrzeganie groziło problemami z dystrybucją.
Przyjęcie przez Burnsa poetyki crime comics jest gestem rehabilitującym. Oto komiksy odsądzane od czci i wiary za rzekome szkody wyrządzane dziecięcej psychice stały się medium umiejętnie ową psychikę portretującym, opowiadającym o skomplikowanych procesach dojrzewania.
Burns oddaje w Black Hole sprawiedliwość sensacyjnej stronie crime comics. Tu również dochodzi do serii brutalnych morderstw. Ofiarami padają nastolatki dotknięte francą. Zabójcą nie okaże się jednak złoczyńca ze złowrogim planem, ale postać jak najbardziej wiarygodna i współczesna – a na przełomie XX i XXI wieku także nowa i jeszcze nieoswojona. To wykluczony ze wspólnoty nastolatek z problemami psychicznymi, postać tak bardzo przerażająca dla Amerykanów po dokonanej w 1999 roku masakrze w Columbine High School.
Innym odwołaniem do poetyki kina noir i crime comics jest zagmatwana konstrukcja Black Hole. Historia pełna jest retrospekcji, czasami kilkupiętrowych. Narkotyczne wizje i nocne koszmary bohaterów mieszają się z rzeczywistością. Keith zdaje się nawet antycypować przyszłość. Czy to także objaw francy? Burns nie odpowiada na to pytanie. Podobnie jak nie tłumaczy surrealnych wizji. Czytelnik musi sobie z nimi poradzić sam – tak jak bohaterowie Black Hole muszą sobie poradzić z tym, że ich życie przemienia się w labirynt pełen pułapek i ślepych zaułków.
**
dr Tomasz Pstrągowski – związany z Uniwersytetem Gdańskim (obronił pracę o komiksie autobiograficznym). Dziennikarz, krytyk i scenarzysta. Współautor powieści graficznej Jak schudnąć 30 kg? Prawdziwa historia miłosna (rys. Maciej Pałka) i kilku miniatur komiksowych. Autor scenariusza gry wideo Radio Commander. Współtwórca podcastu o grach wideo Niezatapialni.pl.
