Małżeństwa jednopłciowe nie są wywróceniem do góry nogami liczącej tysiąclecia instytucji, ale kolejną z przemian, za którymi stoi coraz wyraźniejsze przekonanie, że ludzie są równi w swoim prawie dążenia do szczęścia, a instytucje nie powinny w tym przeszkadzać.
Jak pewnie wiecie, polska prawica, Kościół katolicki, kilka tygodników opinii i setki kont na Twitterze wypowiedziało wojnę „ideologii LGBT”. Czym „ideologia LGBT” jest, jaka jest jej agenda, nikt specjalnie na prawicy nie potrafi powiedzieć – a przynajmniej niczego z sensem. Pytany, powie za to z pewnością, że „ideologia LGBT zagraża rodzinie” – świętej, utrwalonej przez milenia instytucji, na której opiera się cały gmach społecznego ładu cywilizacji łacińskiej.
Problem w tym, że nie ma czegoś takiego jak „tradycyjna rodzina”. Rodzina jest jedną z najbardziej plastycznych instytucji w historii. Dlatego za każdym razem, gdy słyszę posła PiS, Kaję Godek czy producenta kontentu z „Gazety Polskiej gardłujących o ochronie rodziny, mam ochotę zapytać: „ale jakiej?”.
Jak się można domyślić, wszystkim im chodzi o taką formę rodziny, jaka dziś jest dominująca w Polsce – minus te tworzone przez osoby LGBT+. Jest to więc rodzina oparta na heteroseksualnym małżeństwie (najlepiej sakramentalnym), z potomstwem. Problem w tym, że nawet ta konserwatywnie postrzegana forma rodziny nie ma w sobie nic odwiecznego i tradycyjnego – jest produktem szeregu obyczajowych, gospodarczych, prawnych i moralnych rewolucji, jakie zachodziły w zachodnich społeczeństwach na przestrzeni ostatnich 200−250 lat.
Wielka rewolucja małżeńska
Zacznijmy od najbardziej oczywistej rzeczy: nawet najbardziej zagorzali konserwatyści nie negują dziś tego, że w centrum rodziny ma stać związek dwójki ludzi, którzy podjęli świadomą, samodzielną decyzję co do tego, że chcą razem ją tworzyć. Tymczasem takie rozumienie rodziny i małżeństwa jest ciągle nowinką w historii ludzkości. Od klasycznej starożytności aż do początków XIX wieku większość małżeństw była aranżowana przez rodziny małżonków.
czytaj także
Małżeństwo przed wiekiem XIX pozostawało przede wszystkim kontraktem ekonomicznym lub politycznym sojuszem dwóch rodów. Monarchowie poprzez małżeństwo budują dynastyczne alianse, wymieniają miasta i prowincje, feudałowie zamki i dwory, a każda klasa społeczna jakieś swoje kapitały. W klasycznej Grecji rodzina i małżeństwo mają przede wszystkim zapewnić bazę dla biologicznej reprodukcji, koniecznej do przetrwania polis. Nikt nie zakłada, że stanowiący centrum rodziny małżonkowie mieliby być szczególnie bliskimi sobie emocjonalnie osobami. Prawdziwie intymna więź w Grecji klasycznej tworzy się albo w relacjach homoseksualnych, albo nawiązywanych z nałożnicami czy kurtyzanami.
Trochę inaczej wygląda to w Rzymie, gdzie pod koniec okresu republikańskiego w klasach wyższych tworzy się ideał partnerskiego małżeństwa, połączonego głęboką emocjonalną więzią. Ale także w Rzymie małżeństwo jest przede wszystkim kwestią kalkulacji ekonomicznej lub politycznej. Prawo rzymskie obok zgody małżonków wymaga zgody ojca, by małżeństwo było ważne.
Wymóg zgody rodziców znika w prawie kościelnym w średniowieczu. Między XII a XIII wiekiem kolejne dokumenty kościelne podkreślają, że do zawarcia małżeństwa potrzebna jest wyłącznie zgoda małżonków i obecność księdza. W praktyce wygląda to jednak tak, że o ile brak zgody któregoś z małżonków może być przyczyną nieważności małżeństwa, o tyle przypadki, gdy małżonkowie wiążą się ze sobą wbrew wcześniejszym ustaleniom ich rodzin czy poza nimi, są bardzo rzadkie. Utrudniają to zresztą odpowiednie instytucje prawne – np. w średniowiecznej Polsce kobieta, która wyszła za mąż wbrew rodzinie, traciła prawo do przysługującego jej normalnie posagu. Prawo i obyczaj dość precyzyjnie definiują też, kto może kogo poślubić – wznosząc mniejsze lub większe bariery dla małżeństw pomiędzy poszczególnymi stanami czy odmiennymi grupami religijnymi. Rozumienie małżeństwa zmienia reformacja. Po pierwsze dowartościowuje małżeństwo i życie rodzinne. Dla średniowiecznego chrześcijaństwa – co może dziwić dziś, gdy przedstawiciele Kościoła katolickiego nie przestają mówić o rodzinie i rodzinnych wartościach – ideałem było nie życie rodzinne, ale duchowe, w czystości poświęconej Bogu. Małżeństwo w średniowieczu było mniejszym złem – koniecznym dla procesu reprodukcji i chroniącym przed rozprzestrzenianiem się grzechu cudzołóstwa. Dopiero reformacja odkrywa w małżeństwie „większe dobro” – za św. Pawłem podkreśla też znaczenie miłości mającej łączyć małżonków.
czytaj także
Zanim jednak małżeństwo z miłości stanie się standardem, musi upłynąć kilka stuleci. Zdaniem amerykańskiej historyczki życia codziennego, Marilyn Yalom, ten proces najwcześniej dokonuje się w siedemnastowiecznej Anglii i jej amerykańskich koloniach – przy czym im wyżej w hierarchii społecznej, tym dłużej na wybór partnera lub partnerki ma wpływ opinia rodziny. Pełną legitymację małżeństwo z miłości zyskuje na Zachodzie dopiero gdzieś pomiędzy końcem XVIII wieku a rokiem 1830. Przy czym to, kto z kim może założyć rodzinę, ciągle bardzo silnie określały podziały stanowe, klasowe i rasowe. W Stanach Zjednoczonych przepisy zakazujące małżeństw międzyrasowych zostały uznane przez Sąd Najwyższy za niekonstytucyjne dopiero w 1967 roku.
Jak widzimy, nowoczesne rozumienie stojącego w centrum rodziny małżeństwa – jako dobrowolnego związku dwóch połączonych emocjonalną więzią osób – jest efektem rozłożonej na stulecia rewolucji w rozumieniu istoty małżeńskiej więzi i relacji między rodzicami i dziećmi.
Rewolucja równościowa
Rewolucja ta obejmowała nie tylko sposób zawierania małżeństwa, ale także to, jak wyglądają relacje między małżonkami. Dziś prawo państw z naszego kręgu kulturowego definiuje małżeństwo jako egalitarną instytucję, gdzie oboje małżonkowie, niezależnie od płci, mają te same prawa i obowiązki. Znów, to stosunkowo świeże rozwiązanie. Przez długi czas prawo i obyczaj definiowały małżeństwo jako instytucję, w której kobieta jest podporządkowana mężczyźnie – mąż pełnił wobec żony podobną rolę prawną jak dorosły wobec pozostającej pod jego opieką osoby nieletniej.
czytaj także
W kluczowym dla rozumienia prawa po obu stronach Atlantyku komentarzu do angielskiego common law z 1753 roku jurysta William Blackstone pisał, iż na czas małżeństwa osobowość prawna żony zostaje zawieszona – we wszystkich czynnościach prawnych jest bowiem reprezentowana przez męża. Ograniczało to możliwości zamężnych kobiet w zawieraniu umów, sporządzaniu testamentu, dysponowaniu swoim majątkiem czy nawet dochodami z pracy – te też prawnie należały do męża. Podobnie sytuacja wyglądała w Europie kontynentalnej. Nie zmienił jej Kodeks Napoleona. Stanowił on, iż żona pozostaje osobą „wieczyście małoletnią”, pozostającą pod prawną opieką męża. Mąż zarządzał majątkiem żony, sprawował wyłączną władzę rodzicielską nad ich dziećmi, żona nie mogła samodzielnie podejmować wielu czynności prawnych.
Dopiero w połowie XIX wieku pierwsze amerykańskie stany przyjmują przepisy umożliwiające zamężnym kobietom dysponowanie swoją własnością czy dochodami z pracy. Za nimi pomału podąża reszta Zachodu. We Francji zamężne kobiety otrzymują prawo do pracy bez zgody męża dopiero w 1965 roku, a ostatnie pozostałości Kodeksu Napoleona w prawie małżeńskim i rodzinnym zostają zniesione w roku 1980. W Szwajcarii przetrwały aż do roku 1988. W Polsce zmiany zachodzą znacznie wcześniej – w 1921 przyjęte zostają przepisy umożliwiające mężatkom dysponowanie własnym majątkiem i dochodami, a prawne zrównanie małżonków następuje na gruncie Dekretu o prawie rodzinnym ze stycznia 1946 roku.
Zmiany wywoływały protesty. Brytyjski parlament potrzebował dwóch lat burzliwych debat, by w 1870 roku w końcu przyjąć przepisy dające zamężnym kobietom prawo do własnych dochodów i zarządzania majątkiem – protestowali konserwatyści, utyskujący na zgubną „amerykanizację” brytyjskiego prawa. Papież Leon XIII w encyklice Rerum novarum bronił podporządkowania kobiet w małżeństwie, przekonując, iż „natura […] przeznacza je do życia rodzinnego, a obowiązki w przedziwny sposób chronią cześć niewieścią i zarazem czynią zadość potrzebie wychowania dzieci i trosce o dobro rodziny” (przeł. ks. Jan Piwowarczyk).
„Naukowe” podstawy dyskryminacji kobiet? Ona z nimi walczyła
czytaj także
Ta sama encyklika uznaje, iż podstawową zasadą organizującą życie rodzinne jest władza ojca. „Władza ojcowska jest tego rodzaju, iż ani zniknąć nie może, ani być pochłoniętą przez państwo; to samo i wspólne z życiem ludzkim ma źródło. «Dzieci są cząstką ojca» i jakby rozszerzeniem osoby ojcowskiej” – pisze Leon XIII, nie wspominając nic o tym, w jakim stopniu dzieci są „cząstką matki”, ani o matczynej „władzy nad dzieckiem”.
Prawie 130 lat po publikacji Rerum novarum wszystkie te stwierdzenia o „władzy ojcowskiej” nie są już oczywiste. Prawna równość między małżonkami przyniosła zrównanie formalnej władzy nad podejmowaniem strategicznych decyzji o przyszłości wspólnego potomstwa. „Władza ojcowska” została też „pochłonięta przez państwo” w tym sensie, iż jej granice określają uznane przez legislację prawa dziecka, w tym kluczowe rozwiązania dotyczące zakazu pracy dzieci czy obowiązku szkolnego. Całkiem niedawno prawne systemy większości państw Zachodu i jego bliskich peryferii, jak Polska, dokonały penalizacji stosowania kar cielesnych wobec dzieci – co przez długi czas uchodziło za oczywistą prerogatywę rodzica.
Rewolucja rozwodowa
Trzecia wielka rewolucja zmieniająca rodzinę dotyczyła instytucji rozwodu. W prawie rzymskim był ona powszechna. Średniowieczne chrześcijaństwo ją odrzuciło. Małżeństwo stało się umową pomiędzy ludźmi i Bogiem – i jako takie nie mogło zostać zerwane, niezależnie od tego, jakim koszmarem było dla małżonków.
czytaj także
Instytucję rozwodu przywraca w zachodnim chrześcijaństwie protestantyzm. Jednocześnie rozwód przez długi czas pozostaje długą i kosztowną procedurą, na prawnym poziomie wyraźnie faworyzującą mężczyznę. W krajach katolickich rozwody umożliwiło dopiero wykształcenie się instytucji świeckiego małżeństwa, co wydarzyło się na fali zmian przyniesionych przez Wielką Rewolucją Francuską. Kodeks Napoleona w pełni laicyzował małżeństwo i wprowadzał instytucję rozwodu – znów korzystną przede wszystkim dla mężczyzny.
W Polsce międzywojennej w kwestii rozwodów i małżeństw cywilnych panowała mozaika prawna odziedziczona po zaborach. Na terenach należących przed 1918 do Cesarstwa Niemieckiego obowiązywały cywilne małżeństwa z możliwością rozwodu. W dawnym zaborze pruskim i austriackim małżeństw cywilnych nie było – w tym ostatnim małżeństwa zawierane były w ramach związków wyznaniowych małżonków, według właściwych dla nich wewnętrznych przepisów. Dlatego na przykład ewangelicy mogli się rozwodzić, a katolicy nie.
Między 1924 a 1929 rokiem przygotowano całkiem postępowy jak na standardy epoki projekt kodyfikacji prawa rodzinnego. Wprowadzał on na terenie całego kraju możliwość zawierania małżeństw cywilnych i przeprowadzania rozwodów. Projekt jednak nigdy nie wszedł w życie ze względu na wściekłą reakcję Kościoła katolickiego. Biskupi, proboszczowie, katolicka prasa i posłowie krzyczeli, że masoneria, mędrcy Syjonu i bolszewicy dążą do zniszczenia rodziny i podstaw chrześcijańskiej cywilizacji. Sanacyjna władza uznała, że nie ma siły na frontalną konfrontację z Kościołem, i projekt odłożyła na półkę. Świeckie małżeństwo i rozwody wprowadza dopiero dekret o prawie małżeńskim z września 1945 roku.
Dziś rozwód jest powszechną instytucją także w krajach katolickich. Prawodawstwo dąży do jego ułatwienia, liczba rozwodów rośnie, także w Polsce. Od 2000 roku liczba rozwodów orzekanych na 1000 mieszkańców wzrosła prawie dwukrotnie.
Czy małżeństwa jednopłciowe to naprawdę wielka rewolucja?
Jak widzimy, współczesna rodzina, ta, której Kościół katolicki i prawica „bronią” przed LGBT, jest efektem długotrwałych przemian: od małżeństwa aranżowanego, traktowanego jako ekonomiczny lub polityczny kontrakt, przeszliśmy do małżeństwa opartego na wolnym wyborze i emocjonalnej więzi tworzących je osób. Od małżeństwa o charakterze religijnym, bez możliwości rozwodu, do małżeństwa świeckiego, z możliwością rozwodu. Od patriarchalnego, prawnie podporządkowującego kobietę mężczyźnie – do egalitarnego. Od rodziny, gdzie ojciec był panem i władcą decydującym samodzielnie o wychowaniu, związkach i karach fizycznych wymierzanych swoim pociechom – do międzynarodowej ochrony praw dziecka. Coraz więcej ludzi wybiera rodzinę niesformalizowaną – w Polsce co czwarte dziecko rodzi się w związku pozamałżeńskim.
czytaj także
Wszystkie te zmiany miały o wiele bardziej radykalny charakter niż dopuszczenie do obecnej formy małżeństwa par jednopłciowych. Wbrew zapewnieniom prawicowej propagandy małżeństwa jednopłciowe nie są wywróceniem do góry nogami liczącej tysiąclecia instytucji, ale kolejną z przemian, za którymi stoi coraz wyraźniejsze przekonanie, że ludzie są równi w swoim prawie dążenia do szczęścia, a instytucje nie powinny w tym przynajmniej przeszkadzać.
Zawsze znajdowały się środowiska stojące po złej stronie tych przemian. Dziś nawet najtwardsza prawica nie chce zakazać rozwodów, ba, wielu jej polityków i publicystów spektakularnie rozdzierających szaty nad inwazją „tęczowej zarazy” chętnie korzysta z tej instytucji. Na publiczną obronę praw męża i ojca rodem z Kodeksu Napoleona zdobywają się tylko ostatni przedstawiciele operetkowego paleokonserwatyzmu, w typie Janusza Korwin-Mikkego. Za kilkadziesiąt lat dzisiejsze tyrady przeciw LGBT+ brzmieć będą podobnie absurdalnie jak kampania polskiego Kościoła katolickiego przeciw rozwodom i małżeństwom cywilnym z przełomu lat 20. i 30. Zostawmy więc prawicę w jej zacietrzewieniu i wprowadźmy w Polsce rozwiązania, które są dziś po prostu cywilizacyjnym standardem.
czytaj także
