Czy największy transfer socjalny od czasów transformacji to dobrze wydane pieniądze?
Michał Sutowski: Największy transfer socjalny od początku transformacji ustrojowej to marnotrawstwo środków na kredyt, czy raczej coś, co się społeczeństwu słusznie należało? Co lewica właściwie powinna myśleć o programie Rodzina 500+, abstrahując od taktycznego stanowiska związanego z nastrojami społecznymi? Z jakiego punktu widzenia mogłaby to być dobra polityka społeczna?
Anna Gromada, socjolożka i ekonomistka, współzałożycielka Fundacji Kaleckiego, związana z IFiS PAN: Gdy obserwuję debaty na temat 500+, najbardziej brakuje mi „myślenia państwem”. Są rzeczy prywatne i rzeczy wspólne, a rządzący nam niczego nie dają – oni tylko zarządzają tym, co wspólne. I to właśnie ze wspólnej kasy wygospodarowaliśmy największy w historii III Rzeczpospolitej budżet na politykę rodzinną. Nigdy wcześniej nie było takich środków i nie wiadomo, czy jeszcze kiedykolwiek się znajdą. Na początek należy więc sobie zadać kilka pytań: czy te 23 miliardy złotych są wydatkowane w najlepszy możliwy sposób? Spójne z pozostałymi politykami państwa? Wsparte przez legislację w innych sferach życia? Oparte na poszanowanym wyborze? Solidnie skonsultowane? Osadzone na spójnych celach i empirycznych badaniach? Otoczone ogólnym klimatem ciągłości państwa i wsparcia dla rodziny we wszystkich formach, w jakich żyją nasi obywatele? W mojej ocenie odpowiedź na wszystkie te pytania brzmi: niestety nie. To potworna strata, bo im większy program, tym ważniejsze osiągnięcie synergii między tymi dziedzinami.
W przypadku tak pomnikowego projektu warto użyć wszystkich tych narzędzi do pracy w trójkącie: rynek pracy, instytucje opiekuńcze i transfery finansowe. A pompowanie 23 miliardów rocznie w jeden słabo przemyślany instrument to największa słabość programu.
A konkretnie?
Polityka publiczna, tak jak ją postrzegam, ma swoje narzędzia prawne, finansowe i symboliczne. W przypadku tak pomnikowego projektu warto użyć wszystkich tych narzędzi do pracy w trójkącie: rynek pracy, instytucje opiekuńcze i transfery finansowe. A pompowanie 23 miliardów rocznie w jeden słabo przemyślany instrument to największa słabość programu.
A po co właściwie ten program jest, tzn. jaki jego cel założyli autorzy? Poza celem zdobycia władzy oczywiście, bo obietnica programu pochodzi z czasu kampanii wyborczej.
Ustawodawca podaje, że ewaluacja programu nastąpi na podstawie liczby dzieci, które urodzą się w kolejnych latach. Ale wskaźnik ten jest nominalny – jest konkretną liczbą. To bez sensu, bo liczba urodzeń zmienia się np. w zależności od liczby ludzi w wieku reprodukcyjnym, a ta jest w pierwszej kolejności efektem fal demograficznych z przeszłości. Sensowniej byłoby przyjąć współczynnik dzietności, tzn. liczbę dzieci przypadających na kobietę w wieku reprodukcyjnym. Ale nawet o tym nie pomyślano. Poza tym w kolejnych dokumentach projektu główny cel ma być socjalny, czyli chodzi o pomoc finansową. Do tego w pierwszej Ocenie Skutków Regulacji, tzw. OSR, jest mowa o efekcie popytowym, który da impuls do tworzenia miejsc pracy – bo ludzie wydadzą pieniądze i napędzą koniunkturę lokalnym firmom. W październiku prezes Kaczyński nazwał 500+ programem przeciwko nędzy, ale jeszcze w lipcu tego samego roku wicepremier Morawiecki mówił, że zadłużyliśmy się na wiele miliardów, bo chcemy promować dzietność. Czyli nawet dwie najważniejsze osoby w PIS nie mają spójnej wizji celów programu.
A czemu podobne programy służą gdzie indziej? Bo chyba nie wymyślamy tu koła…
W Ocenie Skutków Regulacji rzeczywiście znajduje się pozycja „Jak problem rozwiązano w innych krajach?”. Rzecz jednak w tym, że nie wiemy, co jest właściwie tym problemem, bo cele naszego ustawodawcy są płynne jak nowoczesność u Baumana. Zatem przyjmę założenie, że chodzi o problem demograficzny. Ale to też nie rozwiązuje sprawy, bo autorom 500+, tak samo zresztą jak autorom Planu Morawieckiego, myli się współczynnik dzietności z przyrostem naturalnym. A to pech, bo w ostatnim ćwierćwieczu to ten pierwszy dramatycznie spadał, podczas gdy zjazd tego drugiego był hamowany przez wydłużającą się długość życia. Mało się nas rodzi, ale też rzadziej umieramy. I tu więc czynię kolejne założenie, że chodzi o niską dzietność, którą w demografii zwykle interpretuje się jako tzw. wskaźnik TFR (Total Fertility Rate) mniejszy niż 1,5.
Czyli liczba dzieci przypadających na kobietę w wieku produkcyjnym. Jeśli dobrze rozumiem, czerpiemy wzorzec polityki rodzinnej z jakiegoś kraju, gdzie spadek dzietności udało się powstrzymać?
No to spójrzmy, kogo ustawodawca przywołuje jako kraje, w których rozwiązano ten problem? Możemy przeczytać o tych, które problemu z dzietnością nigdy nie miały (np. Irlandia), o krajach, które problemu nigdy nie rozwiązały (np. Niemcy i Węgry) i wreszcie krajach, które problem niskiej dzietności rozwiązały, ale tak się składa, że dokonywały tego zupełnie innymi środkami, niż planuje to zrobić Polska, a transfery finansowe wcale nie były do tego kluczem (np. Francja i Szwecja). No ale publikowanie OSR dwa tygodnie po exposé premier Szydło musi się skończyć traktowaniem obywateli jak patafianów…
Prawo w Polsce zwykle pisano na kolanie, ale to jest najdroższa polityka rodzinna w historii III RP, która opiera się na nieaktualnym od kilku dekad założeniu, że ludzie będą mieć dzieci, gdy da się im pieniądze.
To jest chyba czepialstwo. Koncentrujemy się na tym, czy ustawodawca pisze składnie, czy nie. Ale dlaczego nie przyjąć po prostu, że program Rodzina 500+ może i powinien realizować wszystkie te cele jednocześnie? Nawet jeśli w różnych momentach różnie rozkłada się akcenty?
Bo żeby realizować cele polityki społecznej, najpierw trzeba je precyzyjnie określić, a potem dobrać środki – oparte na danych, a nie na tropach myślowych z lat 60. – skonsultowane z zainteresowanymi i co najmniej niesprzeczne z innymi politykami tego samego rządu. Prawo w Polsce zwykle pisano na kolanie, ale to jest najdroższa polityka rodzinna w historii III RP, która opiera się na nieaktualnym od kilku dekad założeniu, że ludzie będą mieć dzieci, gdy da się im pieniądze.
OK, to nie wygląda bardzo profesjonalnie; rozumiem, że twórcy programu powołują się na doświadczenia zagranicy, ale ich nie znają. Ale przecież imitowanie Zachodu nie mieści się w narracji PiS, skoro nawet Francuzów uczyliśmy jeść widelcami…
Nie mieści się w ich narracji, ale mieści się w ich kompleksach. To jest problem wszystkich ekip rządzących. Zaprzyjaźniony ze mną urzędnik, którzy przeżył w swoim resorcie 12 ministrów, już trzecią dekadę z rzędu przygotowuje dla swych rotacyjnych zwierzchników dwie linie argumentacyjne: jedną naukowo-empiryczną i drugą „bo tak jest w Holandii”. Proszę się domyślić, która budzi większe zainteresowanie.
Spróbujmy w takim razie powiedzieć, jak polityka rodzinna w Polsce powinna wyglądać i jak dokładnie ma się do tego 500+. Jeśli punktem wyjścia ma być diagnoza, to zacznijmy od tego, jak właściwie wygląda rodzicielstwo w Polsce…
Od upadku komunizmu jesteśmy społeczeństwem jedynaków. Przy tym większość ludzi żyjących w stabilnych związkach chciałoby przejść od jednego do dwójki dzieci, ale tego nie robi. Przyczyny są różne w zależności od sytuacji osobistej i społeczno-ekonomicznej, ale szczególnie ciekawe różnice przebiegają płciowo. Z danych CBOS-u wynika, że dwójka partnerów podobnie mocno chce pierwszego dziecka, ale to mężczyźni bardziej chcą przejść od jednego do dwójki.
Bo sami nie rodzą?
Na tę decyzję w przypadku kobiet funtamentalnie wpływa raczej doświadczenie wychowania pierwszego dziecka. Kobiety, które przy pierwszym dziecku mogły liczyć na sieć wsparcia, a przede wszystkim na partnera, dużo częściej gotowe są na drugie. Druga ważna sprawa to stosunek do rynku pracy.
No właśnie, czyli jak kobieta odejdzie z pracy dzięki 500+, to nie należy takich wyborów dezawuować, bo pewnie miała dobre powody.
Trzeba szanować ludzkie wybory. Jednak w długim okresie nie sprawdzi się chronienie ludzi przed pracą. Powiedziałabym, że potrzebujemy w Polsce „pracy nad pracą” i to w co najmniej trzech wymiarach. Najbardziej fundamentalny to usensownienie pracy. Większość pracowników w Polsce deklaruje, że pracodawca nigdy nie zapytał ich o zdanie. To rodzi frustrację zatrudnionych, ale też przynosi straty samej firmie.
I tak się konserwuje folwark: kultura wyniosłych nadzorców i cwanych wyrobników. Drudzy są cwani, bo pierwsi są wyniośli. A pierwsi są wyniośli, bo drudzy są cwani.
Wymierne?
Od statystyki silniejsza jest anegdota. Zatem proszę pomyśleć o przejęciu fabryki FSO przez Daewoo. Przyszli nowi menedżerowie, firmy konsultingowe, razem z nimi analizy SWOT i inne cuda. Pracownicy zgłaszali wprawdzie, że nowa blacha do przerabianych Polonezów nie będzie pasować, bo mają za grube zawiasy, ale uznano, że nie są kompetentni w temacie samochodu, który produkowali całe swoje życie. W efekcie wyprodukowano całą partię aut z niedomykającymi się drzwiami… A wracając do pracownika – jeśli nikogo nie obchodzi, co mamy do powiedzenia, gdy jesteśmy pozbawieni możliwości twórczego wkładu, tracimy motywacje pozafinansowe do bycia w miejscu pracy. Jeśli je stracimy, jesteśmy tam już tylko dla pieniędzy. A jeśli jesteśmy tam tylko dla pieniędzy, to od razu zaczynamy kombinować, jak z niej jak najwcześniej wyjść. I tak się konserwuje folwark: kultura wyniosłych nadzorców i cwanych wyrobników. Drudzy są cwani, bo pierwsi są wyniośli. A pierwsi są wyniośli, bo drudzy są cwani.
Czy każdą pracę da się rzeczywiście „usensownić”? W przypadku niektórych zawodów, zajęć mechanicznie powtarzalnych czy po prostu uciążliwych wydaje się to trudne.
Sens pracy to pewna wartość, a do wartości się dąży. Oczywiście jako badacze i komentatorzy życia publicznego żyjemy w fantazmacie klasy średniej. Zwykle lubimy swoją pracę, a nawet budujemy w oparciu o nią swoją tożsamość i nie można tego uogólniać na całość społeczeństwa. Jednak wierzę, że jest taki poziom, na którym można usensownić pracę sprzątaczki. Ten poziom to poczucie dokładania się do dobra wspólnego, odwzajemnione okazanym szacunkiem. Ale my, Polacy, jesteśmy tak spragnieni szacunku, że zaczynamy go traktować jako grę o sumie zerowej. Związany z tym nasz stosunek do pracy był widoczny przy okazji rozmów o reformie emerytalnej. Kandydat Duda w kampanii prezydenckiej mówił „ludzie nie chcą pracować do śmierci”, co silnie rezonowało w Polakach, którzy zobaczyli w nim oswobodziciela mogącego ocalić ich przed pracodawcą.
Może dla wielu faktycznie nim był?
Niczym car Aleksander II, który znosi pańszczyznę ku furii szlachecko-kościelnych elit, a my, chłopstwo, tak się z tego cieszymy, że zapominamy zapytać o motywy tego podarunku. Ale ani Prezydent Duda, ani jego zwierzchnik niczego nam nie mogą dać, bo sami niczego nie posiadają. Jednak skutecznie grają tym, że 27 lat po upadku komunizmu i 153 lata po zniesieniu pańszczyzny, nadal nie rozumiemy, czym jest Republika. Wciąż zachowujemy się, jakby Ci dwaj, zlitowawszy się nad ludem, otwarli przed nim królewskie szkatuły, przykazując podstolim rozdawać kury osieroconym chłopkom.
Gdy Duda ocala od „pracy do śmierci”, robi to kosztem tak niskich emerytur, że – kto wie – może będziemy dorabiać do nich śpiewaniem, jak emeryci w kijowskim metrze?
Wiek emerytalny obniżono…
Gdy Duda ocala od „pracy do śmierci”, robi to kosztem tak niskich emerytur, że – kto wie – może będziemy dorabiać do nich śpiewaniem, jak emeryci w kijowskim metrze? Podobno opozycja szuka na siebie pomysłu. Może powinna organizować wycieczki etnograficzne do Kijowa pod hasłem: „starość za tysiąc hrywien”? To wszystko oczywiście nie zmienia fundamentalnego pytania: dlaczego wątek zbawienia od pracy tak silnie w Polakach rezonuje? Ale wracając do samej dzietności, to na rynku pracy kluczowa jest elastyczność…
Bo jak pracodawcy nie będą mogli zwalniać matek, to nie będą chcieli ich zatrudniać?
Nie. Elastyczność rynku pracy w takim sensie, o jakim lubią mówić ekonomiści, nie musi iść w parze z tym, co nazywam elastycznością społeczną, która powinna być drugim filarem pracy nad pracą. A w tym znaczeniu nasz rynek pracy jest bardzo sztywny. Pracujemy albo bardzo dużo, albo wcale. Dwie trzecie pracujących rodziców nie ma żadnego wpływu na to, w jakich godzinach pracuje, gdyż decyduje o tym wyłącznie przełożony. Tę sztywność deklarują jako ważniejszy problem w równowadze między życiem rodzinnym a zawodowym. Jednocześnie ta społeczna elastyczność pracy, której w Polsce brakuje, wpływa nie tylko na poziom zadowolenia ludzi, ale i na ich dzietność.
W jaki sposób?
Tam, gdzie jest więcej ofert pracy w niepełnym wymiarze godzin, więcej osób pracuje. Z kolei kobiety mające stałą pracę są bardziej skłonne mieć dzieci niż kobiety bez pracy. Jeśli można pracować częściowo z domu, albo na pół czy nawet mniej etatu – po to, żeby nie tylko nie tracić całego dochodu, ale i kontaktów zawodowych czy międzyludzkich w czasie wychowywania dzieci – łatwiej jest godzić pracę z życiem osobistym, a tym samym decydować się na jedno czy więcej dzieci. No i pamiętajmy, że w ogóle w naszym 38,5 milionowym kraju pracuje jedynie 16 milionów ludzi i że będzie z tym coraz gorzej.
W 2013 roku było mniej miejsc we wszystkich żłobkach w Polsce niż siedzeń na Stadionie Narodowym.
Czyli wystarczy, żeby pozwolić ludziom brać tyle zleceń, ile akurat im pasuje? I nie zmuszać ich do pracy na etat?
Nie, bo elastyczność społeczna wiąże się też z wymiarem instytucjonalnym. O ile z przedszkolami jest nie najgorzej, o tyle opieka nad najmłodszymi dziećmi to dramat. W 2013 roku było mniej miejsc we wszystkich żłobkach w Polsce niż siedzeń na Stadionie Narodowym. Gdy powiedziałam to kiedyś na konferencji, podszedł do mnie jeden z tych mających wpływ na politykę 50-letnich panów w garniturze i zapytał, dlaczego uważam miejsca na Stadionie Narodowym za mniej ważne od tych w żłobkach. Zrozumiałam, że zmiana nie nadejdzie szybko.
Ale to źle, że pan w garniturze lubi sport?
W Polsce panuje żłobkofobia, a dla ludzi o skrajnie konserwatywnych poglądach żłobek to wręcz negacja rodziny przez nacjonalizację jej potomstwa. Pamiętajmy jednak, że ze żłobków – będących kluczowym elementem sieci wsparcia, która silnie wpływa na to, czy ludzie decydują się na kolejne dzieci – mogłyby korzystać także kobiety będące gospodyniami na pełen etat. Tak jest np. w Austrii. Czy nikt nie pomyślał o tym, że one też kiedyś chciałyby się wyspać? Co więcej, skoro tak wielu jest jedynaków, może warto rodzicom wskazywać, że to często właśnie w grupie rówieśniczej dziecko po raz pierwszy będzie musiało coś negocjować, podzielić się zabawką, nawiązać kontakt na równej stopie.
Czyli „żłobek dla każdego” to byłaby metoda na zwiększenie dzietności?
Nie twierdzę, że żłobki rozwiążą wszystkie problemy opieki. Bliższe mi są pomysły Fundacji Komeńskiego – tzw. punkty opieki. Są to małe grupy, z około pięciorgiem dzieci, którymi zajmuje się jeden opiekun profesjonalny i pomaga mu czy jej jeden rodzic „rotacyjny”, tzn. raz w tygodniu. I tu znów – bo w polityce rodzinnej nie da się inaczej – dochodzimy do naczyń połączonych. W tym przypadku do relacji z rynkiem pracy, bo model ten bazuje na założeniu, że każda rodzina deleguje raz w tygodniu jednego dorosłego do pomocy.
Ale skoro jest tyle możliwych i dobrych rozwiązań, a wolny wybór jest rzeczą cenną i pożądaną, to akurat te 500 złotych na dziecko rodzice mogą przeznaczyć na różne formy opieki. I dzięki temu na dziecko decydować się mogą i wychowawczy „socjałowie”, i konserwatyści…
Nie, i nie o to w tym programie chodzi. Żeby skorzystać z opieki instytucjonalnej, potrzebna jest infrastruktura, a w trzech czwartych polskich gmin nie ma ani jednej instytucji opieki dla dzieci do lat trzech.
A czy polityka państwa powinna koniecznie sprzyjać temu, żeby dzieci rodziło się więcej? Bo na początku przyjęliśmy to jako założenie. To oczywiste? Może chodzi o to, żeby ludzie mieli realny wybór, czy chcą, czy nie chcą zostawać rodzicami…
Ingerencja państwa w tak intymną sferę człowieka jak reprodukcja wymaga etycznego uzasadnienia – szczególnie w świetle historycznych skojarzeń z płodzeniem rekrutów, poddanych i podatników. W moim odczuciu takim uzasadnieniem jest to, że Polacy chcą mieć więcej dzieci, niż mają, a różnica między dzietnością faktyczną a pożądaną jest czwartą najwyższą w Europie. Zatem identyfikowanie tych grup, które chciałby mieć dzieci, a następnie odnoszenie się do barier, które napotykają, wydaje mi się właściwe.
Program in vitro rocznie kosztował 277 razy mniej niż Rodzina 500+.
I która grupa byłaby najważniejsza?
Najbardziej oczywistą grupą jest ten milion par, które nieskutecznie starają się o dziecko. Co mają zrobić ci ludzie? Płakać grupowo do teledysku „Nie zdążyłam zostać mamą”? Nie potrafię uwierzyć w dobrą wolę „dzietnościową” ustawodawcy, który zlikwidował refundację in vitro, stosując bałamutny argument finansowy. Tymczasem program in vitro rocznie kosztował 277 razy mniej niż Rodzina 500+. Te wszystkie posunięcia znaczą, że rząd nie chce „więcej dzieci”, tylko więcej rodzin konkretnego typu. A fakt, że ktoś mógł uwierzyć w argument finansowy w przypadku programu, którego jeden rok kosztuje tyle, co jeden dzień funkcjonowania Rodziny 500+ pokazuje, jak bardzo nie rozumiemy polityki publicznej. Gdyby w życiu codziennym ktoś nam powiedział „nie wypiję z tobą jednej kawy, bo oszczędzam na samochód”, to wiedzielibyśmy, że traktuje nas jak idiotów. Dlaczego w życiu publicznym nie dochodzimy do podobnych wniosków?
A jakiego to „konkretnego typu” rodzina jest intencją tego programu?
Imaginarium, jakie stoi za Rodziną 500+, to wyobrażenia i tęsknoty za światem, którego nie ma. Może istniał kiedyś w dwudziestoleciu międzywojennym: w przemyśle Gdynia i COP, w polityce Naczelnik gardzący demokracją liberalną, a w rodzinie posłuszeństwo mylone z porządkiem. A ponieważ wszyscy jesteśmy specjalistami od tego okresu głównie za sprawą fotografii w sepii, nie pamiętamy, że to okres analfabetyzmu na poziomie 33% oraz głodu na przednówku.
Ale za to Wilno i Lwów były polskie. To już raczej niemożliwe, więc może chociaż tradycyjna rodzina?
Historia powtarza się wyłącznie jako farsa, bo sama próba jej powtórzenia sygnalizuje ignorowanie galopującej rzeczywistości. Instytucje, w tym język i prawo, zmieniają się wolniej niż życie społeczne. Jeśli nie czytamy książek wydanych po powstaniu warszawskim, możemy nie zauważyć, że historycznie negatywna relacja między dzietnością a zatrudnieniem oraz wykształceniem kobiet stała się pozytywna w latach 90. Zmieniły się nie tylko czynniki wpływające na liczebność rodziny, ale też jej struktura. Gdy rzeczniczka klubu PiS Beata Mazurek w lutym 2016 roku powiedziała do samotnych rodziców, żeby ustabilizowali swoją sytuację rodzinną i mieli więcej dzieci, zapewne nie wiedziała, że mówi to do 2,17 miliona samotnych matek i 328 tysięcy samotnych ojców – czyli do co piątego gospodarstwa domowego w Polsce. Nie wspomnę już o zróżnicowaniu regionalnym Polski, gdzie w Zachodniopomorskiem 41 procent dzieci rodzi się poza małżeństwem – czyli trzy razy więcej niż w Małopolsce – a różnica między tymi województwami jest większa niż między Hiszpanią a Azerbejdżanem.
To pewnie zgnilizna moralna płynie ze Szwecji i Niemiec. Do granicy blisko…
Raczej to, co lewica nazwałaby mobilnością, a prawica wykorzenieniem. I co bez względu na nazwę pokazuje ograniczenia czysto klasowych analiz. Myślę, że do rozumienia PiS-u, tak samo zresztą jak Trumpa czy Brexitu, lepiej niż klasy pasują osie „mobilni versus zakorzenieni” oraz „lepiej versus słabiej wykształceni”, gdzie ci pierwsi są mniej konserwatywni i akceptują większą różnorodność. W warunkach mobilności więcej jest oczywiście rodzin rekonstruowanych. I choćby w tym punkcie ograniczenia 500+ widać wyraźnie: gdy dwie osoby wychowują dzieci własne oraz te z poprzednich relacji, te drugie mogą nie liczyć się jako kolejne dziecko, jeśli drugi rodzic biologiczny już je „zadeklarował”.
A czy nawet konserwatywna polityka społeczna nie może przy okazji pomóc rodzicom o innych poglądach? Pieniądz jest pieniądz…
Państwo ma instrumenty finansowe i prawne, ale – jak nad wszystkim w życiu – unosi się nad nimi tak zwana atmosfera. Chyba nie muszę wyjaśniać, że 150 tysięcy kobiet w żałobnych strojach i krzyki „nie chcę pięciu stów na dziecko z gwałtu” to najgorsza atmosfera reprodukcyjna, jaką jestem w stanie sobie wyobrazić w granicach państwa demokratycznego. A do tego jeszcze w chwilę po wydarzeniach spod Sejmu 16 grudnia, w trakcie których policja użyła siły wobec protestujących, premier Szydło wygłosiła orędzie, w którym studziła nastroje właśnie programem 500+. Wcześniej to opozycja mówiła o instrumentalnym używaniu programu po to, by legitymizować władzę i skłonić wyborców do przymykania oczu na inne sprawy. Premier niestety przypieczętowała tę narrację, w moim odczuciu wyrządzając krzywdę beneficjentom programu, potraktowanym jako zakładnicy tej władzy.
Ale może o to właśnie chodzi, żeby opozycja powtarzała opowieść o „sprzedaniu demokracji za pięćset złotych”? Jeśli liberałowie będą dalej pisać, że beneficjenci 500+ zasrywają wydmy nad Bałtykiem, a Agata Młynarska musiała uciekać przed hołotą z Władysławowa, to efekt wyborczy mobilizacji urażonych godnościowo beneficjentów będzie silniejszy niż efekt pogardliwej dystynkcji u mieszczuchów.
Tak. Debaty na temat Rodziny 500+ pokazały, jak bardzo się wzajemnie nie szanujemy, jednocześnie sami łaknąc szacunku u swoich grup referencyjnych. No i te rozważania z pogranicza astrologii: ile z tego programu jego beneficjenci przepiją, a ile wydadzą na telewizory plazmowe i auta z Niemiec. Padało tam wiele krzywdzących tez. Ale podstawowy problem polega na tym, że to jest po prostu źle pomyślana polityka publiczna.
Bo się rozdaje pieniądze?
Nie. Nie jestem przeciwna transferom socjalnym, ale nie dokonywanym w ten sposób. Weźmy największego prywatnego pracodawcę w Polsce, czyli Biedronkę. Na kasie płacą tam 2300 brutto czyli 1670 złotych na rękę. Dochód w rodzinie kasjerki samotnie wychowującej dziecko wyniesie 1150 złotych brutto i 835 zł netto na osobę, co sprawi, że znajdzie się ona poza zasięgiem programu 500+. Jednocześnie znam osoby, które pobierają 500+, choć to dla nich mniej niż 1 procent miesięcznych dochodów. Zestawienie tych dwóch informacji ilustruje poważny problem związany z tym programem.
Ktoś zwracał uwagę w trakcie przygotowań programu, że to mocno niesprawiedliwe?
Problem ten zgłaszało mnóstwo organizacji, w tym Fundacja Kaleckiego czy Instytut Badań Strukturalnych. Proponowały choćby wprowadzenie zasady „złotówka za złotówkę” – dzięki której wspomniana pani kasjerka otrzymałaby choć 150 złotych, bo przekroczyła próg dochodowy o 350. I tu przechodzimy do kolejnego grzechu tego projektu: nazywania promocji projektu konsultacjami społecznymi. Pięć dni roboczych po zakończeniu konsultacji projekt już był w Sejmie. A przecież proponowane przez obywateli i organizacje pozarządowe zmiany wymagają dokładnego przeliczenia na nowo kosztów całego programu. Moim zdaniem tych propozycji wniesionych w konsultacjach nikt nawet nie przeczytał.
Nawet pomimo tych wszystkich wad – procedowania i samego programu – jest to jakaś forma redystrybucji. I to chyba raczej z góry do dołu, co lewicy powinno się podobać.
Statystycznie rzecz biorąc, transfer dokonuje się, po pierwsze, od starszych z „odchowanymi” dziećmi do ludzi w średnim wieku i młodych, po drugie, od zamożniejszej i płacącej największe podatki klasy średniej do biedniejszych, zwłaszcza tych z kryterium dochodowego, a po trzecie z miast na wieś, a to ze względu na nieco większą dzietność wsi. Wiem również, że część lewicy będzie bronić 500+ jako polityki quasi-uniwersalnej à la Szwecja. Uniwersalizm będzie dla nich ważny, bo nie stygmatyzuje beneficjentów, gdy wszyscy rodzice mają prawo do takiego samego świadczenia. Tyle że po pierwsze to wcale nie jest program uniwersalny, jak widzieliśmy na przykładzie kasjerki. A po drugie rozważania na temat uniwersalizmu wydają mi się drugorzędne w świetle bardziej podstawowego faktu: transfer finansowy w wysokorozwiniętych społeczeństwach nie przekłada się na dzietność.
Niedawno ukazał się raport zespołu profesora Szarfenberga, który wskazuje, że program radykalnie obniżył poziom skrajnego ubóstwa. Te 780 tys. jedynaków z progu dochodowego jest naprawdę biedne, a z kolei wśród rodzin wielodzietnych jest nieproporcjonalnie dużo ubogich – tak czy inaczej więc dużo pieniędzy spłynęło na dół.
Cenię prace profesora Szarfenberga, ale nieco inaczej patrzę na problem ubóstwa. Po pierwsze, musimy myśleć o strukturalnych jego przyczynach. Ono w Polsce ma wiele wymiarów, ale kluczowym jest relacja do rynku pracy. W Polsce co dziesiąte dziecko żyje w rodzinie, w której nikt nie pracuje. Wśród ubogich dzieci ta proporcja jest kilkukrotnie wyższa. Poza tym w rozwiniętym kraju niemożliwe jest rozdanie 23 miliardów złotych w taki sposób, żeby nikomu się nie poprawiło. Szukam w pamięci jakiegoś pomnikowego projektu, od którego nikomu się nie polepszyło, ale przychodzi mi do głowy wyłącznie program budowy wiejskich klinik w Czadzie, w którym nawet 1 procent środków nie trafił do beneficjentów.
Dlaczego ustawiamy próg dochodowy na pierwsze dziecko tak nisko, że nie załapie się na niego nawet samotny rodzic na płacy minimalnej?
Czyli się poprawiło, ale za takie pieniądze to żadne osiągnięcie?
Pytanie, które powinniśmy zadać brzmi: czy wydajemy te spektakularne środki w najlepszy możliwy sposób. Bądź, jakby powiedział Bentham: czy przekładają się on na największą szczęśliwość największej liczby ludzi? Idźmy dalej. Jeśli ubóstwo skrajne odmierza granica wyrażona nominalnie, to po dołożeniu ludziom znajdującym się pod tą granicą po 500, 1000 czy 1500 złotych, automatycznie część z tych, która ma choćby niewielki dochód z innych źródeł, znajdzie się nad kreską. Ta uwaga nie tyczy się zaś ubóstwa względnego i współczynnika Giniego, które faktycznie mogą zwiastować dobrą nowinę, jaką jest spadek nierówności. Po czwarte, jeśli chodzi nam o pomoc ubogim, to dlaczego ustawiamy próg dochodowy na pierwsze dziecko tak nisko, że nie załapie się na niego nawet samotny rodzic na płacy minimalnej?
O tym, że reguły programu są nie zawsze sprawiedliwe, już mówiliśmy. Ale nawet to relatywne ubóstwo i współczynnik Giniego spadną…
No więc, po piąte: gdyby rządowi chodziło o długofalową pomoc ubogim, to na pewno zauważyłby, że wczesna edukacja dzieci z najmniej uprzywilejowanych środowisk jest jednym z najważniejszych tego instrumentów. Mówią o tym wszystkie organizacje międzynarodowe. Wołanie to zostało niemal „zinstytucjonalizowane” w seryjnych wydaniach w stylu „Starting Strong” wydawanych przez OECD. Byłoby to szczególnie ważne dla polskiej wsi, gdzie dzieci często nie mają dostępu do żadnej formy kultury i edukacji. Pójście w wieku sześciu lat do przystosowanej do ich potrzeb szkoły mogłoby w długim okresie zwiększyć szanse na wyjście z ubóstwa. Ale tu już mamy sprzeczność z innym celem politycznym: komu zostaną przypisane zasługi za efekty, które zobaczymy po latach? W przeciwieństwie do przelewu na konto, nie będą mieć sprecyzowanego nadawcy. Tak samo jak z polityką rolną UE, dzięki której poprawiło się rolnikom, a niekoniecznie rolnictwu: możemy krótkofalowo zmieniać sytuację ubogich, ale niekoniecznie perspektywy ubóstwa.
Ubodzy mogą to widzieć inaczej.
Proszę mnie dobrze zrozumieć. Dobrze znam obszary ubóstwa np. z byłego województwa siedleckiego. Część moich krewnych nadal mieszka w tych podlaskich chatach bez centralnego ogrzewania. Jako człowiek szczerze cieszę się, że część z tych ludzi pierwszy raz w życiu pojedzie na wakacje. Jednak jako badaczka polityk publicznych postrzegam 500+ jako zmarnowaną szansę.
Przyjmuję, że ten program jest bardzo drogi i ryzykowny. Ale ma przynajmniej tę przewagę nad różniejszymi słusznymi projektami lewicy, że został wdrożony.
Los ubogich i dzietność poprawi – albo nie – całokształt polityki społeczno-gospodarczej. Przypomnijmy sobie rozmowę Sienkiewicza z Belką, kiedy mówią o tym, że państwo polskie działa częściami, a nie całością. Gdy rządzi jedna partia, a de facto jeden człowiek, ta niespójność jest szczególnie uderzająca. Przecież nie możemy mówić o celach i skutkach programu Rodzina 500+ w oderwaniu od drugiego flagowego projektu PiS – Planu Morawieckiego. A tak się składa, że są one wzajemnie sprzeczne. Przyznał to nawet sam wicepremier w „mowie bydgoskiej”. Ważne jest też to, co dzieje się w sferze edukacji, bo grupa docelowa jest niemal ta sama.
Na czym te sprzeczności polegają? Poza tym, że plan Morawieckiego zakłada potrzebę inwestycji i oszczędności, na które konsumpcja za sprawą Rodziny 500+ może, ale nie musi się przełożyć…
W Strategii Odpowiedzialnego Rozwoju aktywizację zawodową Polaków i Polek, w tym matek odmienia się przez wszystkie przypadki, podczas gdy w pierwszym OSR ustawy o Programie Rodzina 500+ ustawodawca spodziewa się, że wzrośnie liczba miejsc pracy, ale już w drugim, że część kobiet z rynku pracy wyjdzie.
Ale to wcale nie jest sprzeczne! Część odejdzie z pracy, zwiększy się na nią popyt i zrobi się nam rynek pracownika!
To jest teoretycznie możliwe, ale z OSR wynika, że ustawodawca sam nie wie, czego się spodziewać. Realnego wpływu Rodziny 500+ nie znamy. Wydaje się, że jego intencją było wycofanie części kobiet „do domów”. Żeby stwierdzić, czy tak się faktycznie stało, potrzebujemy jednak danych zdezagregowanych. Z obecnych danych GUS wiemy, że liczba kobiet na rynku praktycznie się nie zmieniła, za to o 140 tysięcy wzrosła liczba kobiet, które mówią, że nie pracują z powodów rodzinnych. Nie wiemy, czy odeszły z pracy, a inne weszły na ich miejsce, czy raczej zmieniły podawany powód nieobecności na rynku pracy.
Minister Morawiecki mówił, że w imię dzietności się „zadłużyliśmy”. To faktycznie tak poważny problem?
Rzecz nawet nie w tym, że to największy deficyt po 1989 roku, bo liczy się wartość względna do PKB, ale że to już blisko progu 3 procent, a więc i procedury nadmiernego deficytu, którą może nam zrzucić na głowę Komisja Europejska. Założenia ustawy budżetowej na temat wzrostu są hiperoptymistyczne i moim zdaniem niewykonalne. Pytanie brzmi zatem, jakie wydatki zostaną obcięte, bo przecież PiS nie odbierze wyborcom tych 23 miliardów. W służbie zdrowia?
Te pieniądze zostaną jednak wydane, tzn. wlane do gospodarki.
Uważam, że beneficjenci wydadzą te pieniądze w dobry dla swoich dzieci sposób. Jednak ich „mnożnikowy” wpływ na gospodarkę jest mocno nieoczywisty – choćby dlatego, że nie da się ustalić z góry, ile dodatkowej konsumpcji przełoży się na zwiększoną produkcję krajową, co pomogłoby lokalnym przedsiębiorcom, a na ile zwiększy import.
Wśród ludzi w wieku 18–34 lat aż dwie trzecie uważa, że program będzie wycofany.
Mówiliśmy o tym, że wcześniejsza edukacja szkolna pomaga ubogim. A likwidacja gimnazjów i obecna reforma oświaty?
To już nawet nie jest „nieciągłość instytucji”. To erozja państwa dokonywana w rozgorączkowaniu godnym sejmików szlacheckich. W roku 2009 posyłamy sześciolatki do szkoły. W 2015 je zawracamy. W 1999 roku wprowadzamy gimnazja. W 2017 roku je likwidujemy. Ludzie już nawet nie widzą państwa, tylko tekturowe pomniki z jednej kadencji. Teraz podam w moim odczuciu najważniejszą daną związaną z programem Rodzina 500+. Zaledwie 35 procent tych, którzy dostają pieniądze na jedno dziecko i 39 procent tych, którzy je otrzymują na więcej dzieci, wierzy, że program będzie kontynuowany. Odpowiednio 49 procent i 47 procent sądzi, że zostanie wycofany.
Ludzie małej wiary…
Wśród młodych ten brak wiary jest największy. Wśród ludzi w wieku 18–34 lat aż dwie trzecie uważa, że program będzie wycofany. A to właśnie wtedy Polacy podejmują decyzje reprodukcyjne. W życiu jednostki nie ma bardziej długofalowej decyzji niż ta o posiadaniu dziecka. Czy ktoś podejmie decyzję o dziecku pod wpływem programu, co do którego już na starcie zakłada, że będzie wycofany? Entuzjazm seniorów nie pomoże dzietności.
I co to w praktyce oznacza?
Że prawdopodobnie zaobserwujemy krótkotrwały efekt odroczonych decyzji. Zakładamy, że w każdym punkcie w czasie są ludzie, którzy już podjęli decyzję o dziecku, ale odwlekają jej realizację. Możemy zakładać, że te pary będą szczególnie zmotywowane, aby załapać się na program, póki jeszcze jest. Tak było w Czechach po dwukrotnym wydłużeniu urlopu macierzyńskiego – wzrost dzietności trwał przez chyba dwa lata, a potem wrócił do poziomu sprzed reformy. To powinna być lekcja dla rewolucjonistów, którym wydaje się, że to właśnie ich przewrót się uda. Obywatele już spodziewają się, że ich polityka zostanie potraktowana tak, jak oni sami potraktowali zastane instytucje: zostanie zawrócona w jednym nocnym głosowaniu. W polityce, nie tylko społecznej, brak spójności i ciągłości państwa to recepta na katastrofę.
**
Anna Gromada – socjolożka i ekonomistka, współzałożycielka Fundacji Kaleckiego, związana z IFiS PAN. Absolwentka socjologii i politologii na Cambridge, ekonomii międzynarodowej w SGH oraz studiów nad rozwojem w Sciences Po. Stypendystka Yale, Pace, Uniwersytetu Tokijskiego i Uniwersytetu w Oslo. Współpracowała m.in. z OECD, Kancelarią Prezydenta i Agencją Reuters. Obecnie mieszka w Paryżu, gdzie pracuje nad reformą polityki rentowej dla rządu Francji.
Anna Gromada jest autorką analizy pt. Rodzina 500+ jako polityka publiczna , która już wkrótce zostanie opublikowana przez Instytut Studiów Zaawansowanych.
