Ponad trzy czwarte Polaków uważa (i słusznie), że w naszym kraju nie ma równych szans. Mimo to prawie połowa z nas twierdzi, że do bogactwa dochodzi się wytrwałą pracowitością. Coś nie gra na tym obrazku.
CBOS zapytał Polaków, co sądzą o bogatych. Na początku spróbował ustalić, co dla statystycznej Kowalskiej znaczy pojęcie „osoba naprawdę bogata”. Jak nietrudno się domyślić, odpowiedzi były różne. Dla 11 procent Polaków dochód miesięczny poniżej pięciu tysięcy złotych na głowę to już „naprawdę bogactwo”. Dla 9 procent – powyżej 50 tysięcy zł na głowę. Mediana odpowiedzi wynosiła 10 tysięcy złotych. Jednocześnie CBOS zapytał, ilu Polaków na stu jest zamożnych. 34 procent respondentów sądziło, że bogatych jest pięć procent, sześć procent uznało, że jest ich aż połowa, a mediana odpowiedzi wyniosła 10 procent.
Pytania o zamożność są oczywiście odbiciem klasowych intuicji Polaków – narracji snutych w poszczególnych socjoekonomicznych bąblach. A jak wygląda prawdziwy świat?
Sięgnijmy do raportu KPMG Rynek dóbr luksusowych z zeszłego roku. Firma wyznaczyła granicę zamożności na poziomie około 7,1 tysiąca brutto, czyli około pięciu tysięcy złotych na rękę. Dlaczego właśnie tak? Ponieważ od takiego miesięcznego dochodu wskakujemy w drugi próg podatkowy. Do przegródki „zamożni” trafiały osoby zarabiające do 20 tysięcy brutto. Powyżej tej kwoty, ale poniżej 50 tysięcy brutto, KPMG ulokowała osoby bogate. A osoby zarabiające powyżej 50 tysięcy zł KPMG uznała za bardzo bogate. Firma brała pod uwagę zarówno rozliczających się w dwustopniowej skali podatkowej (18 i 32 procent), jak i tych, którzy uciekali przed progresją w samozatrudnienie i dziewiętnastoprocentowy podatek liniowy.
Martwy ukraiński pracownik w bagażniku polskiego gównoprzedsiębiorcy
czytaj także
W 2017 roku ludzi zarabiających od pięciu do dwudziestu tysięcy brutto (zamożnych według KPMG) było w naszym kraju niemal 1,2 mln. To około 7,5 procenta z 16 milionów pracujących. Bogatych było niemal 200 tysięcy, a bardzo bogatych (tych z dochodem powyżej 50 tysięcy brutto miesięcznie) było 50 tysięcy. Firma za Ministerstwem Finansów publikuje również dane na temat osób o dochodzie powyżej miliona złotych rocznie. W Polsce jest ich nieco ponad 23 tysiące. Według danych 90 procent z nich omija progresję podatkową. Wiadomo: gdyby mieli zapłacić więcej do wspólnej kasy na drogi, szpitale i edukację dzieci, toby się im odechciało pracować i poszliby na zasiłki.
Zerknijmy teraz na coś naprawdę ciekawego. Po pierwsze: czy Polacy uważają, że mamy równość szans? 77 procent respondentów odpowiada przecząco, a 18 procent badanych uważa, że szanse są równe. Najczęściej w równość szans wierzą – tu chyba zdziwienia nie będzie – osoby pracujące na własny rachunek (39 procent spośród nich wierzy w równość szans). Za to kiedy przechodzimy do pytania o to, jak to się dzieje, że niektórzy ludzie w stosunkowo krótkim czasie dochodzą do wielkich pieniędzy, czeka nas zaskoczenie. Otóż, pomimo że ponad trzy czwarte Polaków uważa, że w naszym kraju nie ma równych szans (oczywiście, że ich nie ma!), to jednocześnie aż 43 procent twierdzi, że do bogactwa dochodzi się pracowitością, całkowitym poświęceniem się jakiemuś przedsięwzięciu. Coś tu nie gra!
Bieda to decyzja polityczna. Jak działa polityka zaciskania pasa
czytaj także
Jak rozplątać ten dylemat self-made mana Schrödingera? Najprościej można stwierdzić, że ludzkie przekonania bywają niespójne. Po prostu – nie wiemy wiele o świecie i sobie samych, a na pytania ankieterów odpowiadamy, wyrzucając z siebie obiegowe opinie. Z jednej strony mamy więc nieco bardziej sprywatyzowaną, obecną w codziennych rozmowach narrację o niesprawiedliwości, z drugiej bardziej publiczną narrację o tytanicznej pracy ludzi sukcesu. Kiedy więc dostajemy w baterii pytań oba, to nawet nie zauważamy, że raz nam się odpala jeden, a raz drugi skrypt. Nie widzimy, że zaprzeczamy sami sobie.
Sprawdźmy więc, jak jest naprawdę. Praca i upór z pewnością nikomu nie zaszkodziły w dostępie do wysokich pozycji społecznych i pieniędzy. Na pewno są to elementy istotne w osiąganiu sukcesu. Jednak nie są ani najważniejsze, ani jedyne, a z pewnością nie są tak ważne, żeby ustawiać je na samym szczycie powodów, dla których ludzie „w stosunkowo krótkim czasie stają się zamożni”.
Zacznijmy od przeżywalności firm na rynku. Dlaczego akurat od nich? Bo wiadomo, że osoby prowadzące jednoosobowe działalności gospodarcze lub będące właścicielami większych podmiotów są statystycznie zamożniejsze niż zwykli pracownicy. W kapitalizmie – poza dziedziczeniem kapitału, o czym jeszcze będzie mowa – prowadzenie firmy jest też jednym z lepszych sposobów na zdobycie bogactwa.
Czy więc wystarczy założyć firmę i bardzo ciężko pracować, żeby być bogatym? Otóż nie, nie wystarczy. Według GUS jedna czwarta firm znika z rynku po pierwszym roku działalności. Kolejne pięć lat przeżywa 30 procent z nich, a 15 procent rozwija się w tym samym okresie bezproblemowo. To znaczy, że 85 procent albo przestaje istnieć, albo ma kłopoty z utrzymaniem się na rynku. Spośród tych 15 procent udanych przedsięwzięć jedynie garstka daje swoim założycielom naprawdę przyzwoite dochody. A przecież to nie jest tak, że tylko w kilku procentach przypadków przedsiębiorcy ciężko pracują. Robi tak większość z nich. Jednak tylko lichemu procentowi się udaje.
Skoro to nie pracowitość doprowadza nas do dużych pieniędzy, to co? Moim zdaniem tym „czynnikiem x” jest losowość. Traf, fuks, wyrok fundamentalnej niepewności. I pracowitość, i determinacja, i talent z pewnością pomagają, ale nie grają głównej roli. Czasami nam po prostu coś „pyknie”. Ale żeby pyknęło, to musi się na to złożyć po pierwsze ileś przeplatających się ze sobą kapitałów czy zasobów początkowych, a po drugie popyt i gotowość rynku do wchłonięcia pomysłu, na który pracowaliśmy. Nie mamy wpływu na popyt, a jego rozpoznanie jest naprawdę trudne, jeżeli nie niemożliwe. Przecież i duże firmy z potężnym kapitałem i dostępem do najlepszych analityków niejednokrotnie wtapiają ogromne pieniądze w projekty-niewypały. Właśnie dlatego coraz częściej decydują się na odkupienie czegoś, co już działa. Nad początkowymi zasobami nie mamy kontroli w ogóle.
Śmiejesz się z Sosnowca, nie byłeś w Zawierciu [rozmowa z Magdaleną Okraską]
czytaj także
Takie zasoby to choćby bagaż genetyczny, dziedziczony kapitał kulturowy i społeczny. Weźmy bagaż genetyczny. Wiemy, że iloraz inteligencji jest skorelowany z zarobkami. Według badań Jaya Zagorsky’ego z Boston University każdy dodatkowy punkt IQ przekłada się w USA na dodatkowy dochód roczny w wysokości od 234 do 616 dolarów. Tylko że – jak pisze Richard Nisbett w książce Inteligencja – od 12 do 18 punktów IQ jest pochodną statusu socjoekonomicznego naszych rodziców. Jeżeli dorastamy w biednej rodzinie, w rodzinie z problemem alkoholowym, w okolicy, gdzie nie ma dobrych szkół ani dobrych wzorców – mamy o wiele mniejsze szanse na rozwój.
Od 12 do 18 punktów IQ jest pochodną statusu socjoekonomicznego naszych rodziców.
O sile kapitału kulturowego piszą Steven Levitt i Stephen Dubner w książce Freakonomia. Świat od podszewki. Okazuje się, że to, jakie mamy stopnie w szkole, zależy od liczby książek w rodzinnym domu. Nie od tego, czy je czytamy – od tego, że po prostu są w naszych domach. Dlaczego tak się dzieje? Bo książki kupują częściej rodzice z wysokim kapitałem kulturowym. Tacy rodzice przekazują dzieciom pewne kompetencje poznawcze, które ułatwiają im wpasowanie się w szkolne wymagania.
Zjawisko z tego samego obszaru w klasycznym badaniu opisywała antropolożka Shirley Brice Heath. Pod koniec lat 70. spędziła wiele miesięcy, przyglądając się temu, w jaki sposób rodzice z klasy średniej oraz rodzice z klasy pracującej socjalizują swoje dzieci. Ci pierwsi znacznie częściej czytają dzieciom i uczą je kategoryzowania przedmiotów oraz doszukiwania się między nimi związków. Nakłaniają również dzieci do formułowania ocen. To wczesne otoczenie przygotowuje dzieciaki do wymogów szkoły – szukania związków, poszukiwania informacji w książkach i rozumienia związków zachodzących między procesami. Dzieci z klasy pracującej są uczone raczej posłuszeństwa, a zadawane przez nie pytania traktowane są jako przeszkadzanie i karane.
czytaj także
Zasoby w postaci kapitału społecznego (jak mawia mój dobry znajomy – kolesiostwo i nepotyzm) działają czasem również w bardziej bezpośredni sposób. Po prostu członek rodziny albo znajoma osoba możne nam pomóc wskoczyć na wysokie stanowisko. To nie zawsze musi oznaczać, że ten, kto otrzymał taką przysługę, jest niekompetentny. Znaczy to jednak, że jeśli mamy dwóch kandydatów o jednakowych umiejętnościach, to w wyścigu wygrywa ten, który ma zasób w postaci znajomego taty. Jedna z moich ulubionych anegdotek: siedem z ośmiu rekordów lekkoatletycznych świata pobito z wiatrem w plecy.
Wszystko to (oraz niesprawne polityki państw w kwestii „wyrównywaniu szans”) składa się na stan rzeczy, który opisuje raport OECD. Wśród 36 wysoko rozwiniętych krajów, które zrzesza organizacja, prawdopodobieństwo tego, że dziecko menadżera samo zostanie menadżerem, wynosi 50 procent. Prawdopodobieństwo, że dziecka robotnika zajmie takie samo stanowisko, wynosi zaledwie kilkanaście procent. 60 procent spośród dzieci rodziców z wyższym wykształceniem pójdzie na studia – i tylko 15 procent dzieci rodziców bez średniego wykształcenia.
czytaj także
Jedynie 11 procent respondentów CBOS-u stwierdziło, że „pomoc rodziny” jest decydującym czynnikiem powodującym, że niektórzy ludzie w krótkim czasie dochodzą do wielkich pieniędzy. Tylko 22 proc. badanych stwierdziło, że jest to szczęście i ślepy traf. W moim przekonaniu to właśnie te znajdujące się na dole tabeli czynniki powinny trafić na sam jej szczyt i zastąpić tam „pracowitość i poświęcenie”.
Jako ludzie mamy tendencję do przeceniania własnego wpływu na nasz los. Mamy też tendencję do niedostrzegania losowości oraz czynników, które są poza naszą kontrolą. Chcemy wierzyć, że świat jest sprawiedliwy – nagradza dobre uczynki i pracę, a za gnuśność karze. Choć jest w tym trochę prawdy, to jest to tylko niewielki wycinek obrazu. W kadrze często nie mieści nam się reszta panoramy: zupełnie od nas niezależne czynniki systemowe, niewidzialne bariery, na które część z nas natrafia, i ciche wsparcie, które jest udzielane innym. Nie dostrzegamy w końcu przypadkowości tego, jakie finalnie zajmujemy miejsce na społecznej drabinie.
Ken Loach: Jeśli nie rozumiemy walki klas, nie rozumiemy zupełnie nic
czytaj także
W gruncie rzeczy mit self-made mana jest szkodliwy. Nie znaczy to, że powinniśmy zacząć gardzić ciężką pracą i talentem. Chodzi o rozłożenie akcentów. Mówienie o tym, że sami jesteśmy kowalami własnego losu, konserwuje rzeczywistość, w której w najlepszym razie niewystarczająco inwestujemy w tych, którzy mieli pecha urodzić się na niższym szczeblu drabiny społecznej. W najgorszym zostawiamy ich samych sobie i trwonimy ich potencjały.
