Po jednej stronie są marzenia, seks i uległość, po drugiej zbędność marzeń, erotyzm potencjalny, odłożony na później i emancypacja. Dziwne, prawda?
Marzenia to bardzo ważna sprawa. Świadczą o stopniu wyemancypowania pragnień. A wiadomo, że pragnienia nie zawsze odpowiadają obyczajom i deklaracjom. Na przykład dziewczyna, która ma apetyt na jak największy kawałek świata i jak największe społeczne uznanie, w czterech ścianach swego pokoju może składać uniżone hołdy przed ołtarzem obiektu miłości.
Tereska (Joanna Chmielewska, Zwyczajne życie, 1974; Większy kawałek świata, 1976; Duch, 1983) wiedzie niezależne, wypełnione pracą i przygodami życie, odnosi sukcesy detektywistyczne. Od najmłodszych lat „gorąco i namiętnie pragnęła mieć urozmaicone życie. Wszelka myśl o stabilizacji, normalizacji, bezruchu i zastoju była jej wstrętna”. Ale marzenia ma „staroświeckie i zacofane jak przed wojną”: „Na dnie serca i duszy starannie hodowała swój ideał wielkiej miłości. Prezentując na zewnątrz sceptycyzm przeciętnej miary i coś w rodzaju realizmu życiowego, w najtajniejszych zakamarkach jestestwa kryła wiarę w owo nadludzkie uczucie. Miało to być coś potężnego, świętego, unikalnego, opartego na porozumieniu dusz, acz niewątpliwie cielesnego”. Zanim pojawi się odpowiedni obiekt, urokliwy skrypt romantyczny działa na niekorzyść dziewczyny. Boguś powoduje u ruchliwej, elokwentnej, inteligentnej Tereski osłupienie, utratę mowy, „zidiocenie”. Kiedy go nie ma, ona nic nie robi, tylko przygotowuje się na spotkanie. Ćwiczy rolę idealnej kobiety. Boguś wywołuje u niej masochistyczne fantazje – o tym, jak robi Teresce sekcję zwłok albo jak Tereska zostaje napadnięta, a on ją ratuje i unosi jej omdlałe ciało. Albo jak przybywa z bukietem czerwonych róż i przed nią klęka. Przymknięte oczy marzącej, rzewny uśmiech, pustą gestykulację i pocałunki składane na wyobrażonych ustach widzimy, co istotne, zdumionymi i mizoginicznymi oczami brata.
Romantyzm sprowadza się do póz i gestów „z zeszłego wieku”, które trzeźwa Tereska uznaje za śmieszne, co nie przeszkadza jej o nich marzyć, kiedy „wszelkie tamy rozsądku pękają”. „Prawdę mówiąc, gdyby Boguś istotnie ukląkł, sama byłaby zdania, że pewnie zwariował, cóż jej jednak szkodziło sobie powyobrażać?” – Chmielewska wie, że w dziewczęcych głowach i sercach nakładają się rozmaite, często sprzeczne warstwy kultury. Imaginacja może być dziewiętnastowieczna, a praktyka na wskroś nowoczesna. W przestrzeni dziewczęcego pokoju dochodzi do kompromitującej eksplozji archaicznego porządku kulturowego, która jest doraźną kompensacją nieodwzajemnionej miłości. Nie ma to większego wpływu na sceptyczną postawę życiową Tereski. Wygodnictwo Bogusia zaczyna bohaterkę zrażać, jeszcze zanim złoty młodzieniec zainteresuje się inną dziewczyną. On, chociaż dorosły, wymaga, by jego rodzice „ustawili ukochanego jedynaka”. Ona od dawna nie liczy na finansową pomoc, sama zarabia na swoje potrzeby. W tym przypadku nawet upajająca bliskość obiektu marzeń nie powstrzyma Tereski od rzeczowej uwagi: „Płać sam”.
Brak kontroli nad ciałem (miękkie kolana, rumieniec, bezwiedny uśmiech, niesłyszenie) i erupcja fantazji to aktywność quasi-seksualna, która jest u Chmielewskiej antyemancypacyjna.
Przy odpowiednim mężczyźnie pożądanie i rojenia zanikają. Tereska i Robin mogą się nie widywać miesiącami, ona nie czeka i nie wyobraża sobie spotkania. On jej nawet nie pocałował, ale tym większą mają pewność co do wspólnej przyszłości, do której się oddzielnie intensywnie przygotowują. Przez naukę i pracę. Tereska musi w przygotowania włożyć więcej wysiłku, bo starszy o kilka lat Robin znacznie przewyższa ją doświadczeniem i umiejętnościami. Plany i rzeczywistość idealnie do siebie przylegają. Romantyczny ideał miłości staje się (przystojnym) ciałem. Nie ma tu miejsca na marzenia. „Zidiocenie” też nie występuje. Po jednej stronie są więc marzenia, seks i uległość, po drugiej zbędność marzeń, erotyzm potencjalny, odłożony na później i emancypacja (z warunkowym uznaniem wyższości mężczyzny). Dziwne, prawda?
Logika Chmielewskiej to etap pośredni, wiodący do bohaterek Małgorzaty Musierowicz, których marzenia zdominowali chłopcy. Cesia (Szósta klepka, 1977) marzy o wielkiej miłości, dzieciach i wnukach. Boleje, że ze względu na brak urody będzie całe życie sama. Aniela (Kłamczucha, 1979) omdlewa na samą myśl o Pawełku, na sam dźwięk jego głosu w słuchawce. Roi o nim równie intensywnie, jak o karierze aktorskiej, dopóki nie wyleczy jej z zauroczenia perspektywa cynicznej pomocy domowej. Gabrysia (Kwiat kalafiora, 1981) sportową szorstkością pokrywa słabość do Pyziaka, zanim nie zrozumie, że nie wolno lekceważyć kodu romantycznego. W tym momencie nareszcie zaczyna na niego czekać oraz to i owo sobie wyobrażać, a mianowicie jego zachwyt jej „nowo odkrytą kobiecością”. Prawdziwą mistrzynią wyłączania się z rzeczywistości, stymulowanego na przykład arcyromantyczną lekturą Jane Eyre, jest Ida (Ida sierpniowa, 1981), jak Cesia zgnębiona swoją rzekomą brzydotą i niewiarą w możliwość wzbudzenia chłopięcego uczucia.
W szczegółach różnie bywa, intrygi są urozmaicone, trochę je tu uprościłam, ale marzenia zawsze służą opierzeniu brzydkiego kaczątka, wyłonieniu się dojrzałej kobiecości w kształcie, który stał się firmowym znakiem Musierowicz – jednocześnie łagodnej i władczej. Autorka pisze o marzeniach swoich bohaterek z pobłażliwą ironią, ale brak romantycznych marzeń (w przypadku Gabrysi) to naprawdę paskudna sprawa – skutkuje zupełnie niekobiecą agresją. Marzenia zasługują na nagrodę, która co prawda w kolejnych tomach „Jeżycjady” obróci się w rozwód, ale potem znów stanie się nagrodą, nagrodą, nagrodą.
Nie znajdują natomiast kontynuacji nieromantyczne, czyli niereprodukcyjne zamiary bohaterek, które trudno nazwać marzeniami, np. ogólny plan naprawy stosunków społecznych ESD czy szczegółowy projekt świetlicy dla dzieci. Aniela spędza wieczory, grając wielkie role polskiej i światowej dramaturgii przed wyimaginowanymi tłumami i słuchając równie wyimaginowanych frenetycznych oklasków.
Czyli marzenia zawodowe bywają u Musierowicz istotne. I nawet się realizują, ale i tak schodzą na dalszy plan wobec roli żony i matki.
Mila zrezygnowała z pracy zawodowej, żeby wychowywać córki. One niby już nie mogły zostać szczęśliwymi kobietami domowymi, wypadłyby zbyt groteskowo. Ale przecież na poziomie obrazu i fabuły tak właśnie jest. Ich aktywność profesjonalną widzimy bardzo rzadko.
W złotej, przedmusierowiczowskiej erze powieści dla dziewcząt taka hierarchia marzeń była nie do pomyślenia. Kasia (Krystyna Siesicka, Zapach rumianku, 1969) ma różne pomysły na przyszłość. Pod wpływem przypadku Renaty, której trzeba było szybko załatwić aborcyjny pobyt w wojewódzkim szpitalu, chce pracować w Poradni Świadomego Macierzyństwa. Jednak to racjonalny plan, jeden z wielu, a marzenie Kasia ma tylko jedno – grać, być aktorką. Koniecznie telewizyjną. Nie dam się, jak mama, „postawić na jednej scenie”, zastrzega. Teatr jest zbyt elitarny. Chcę „dać radość” jak najszerszej widowni. Jej chłopak tłumaczy to przekonaniem o społecznych zobowiązaniach sztuki i potrzebą interakcji ze ściśle określonym widzem: „Swoją dolę do życia tutaj [na wsi] chce dołożyć, to się dla niej zrobiło pierwsze. Grać będzie Rucianowskim, Zychowiakom, Urszulce Grzelakowej, Sopoćkom, może i Klimackiemu”. Wróci tu choćby na chwilę, żeby zobaczyć konkretnych ludzi, „żywych mieć przed oczyma i widzieć, jak na nią patrzą, jak jej słuchają”.
Kiedy więc Kasia dostaje rolę Ani Shirley w Teatrze Młodego Widza, jest szczęśliwa. Nareszcie uporządkowało jej się w głowie, widzi swoje życie trochę dalej niż do jutra. Napawa ją to pewnością siebie. Wszystko, w tym Rafał, przestaje się liczyć. Wsadza nos w scenariusz, ćwiczy chodzenie w sukience. Nagle dostrzega dookoła dużo dziewczyn, potencjalnych widzek: „Otworzą sobie telewizor w którąś tam niedzielę, żeby »Anię« obejrzeć, prawda? […] Więc muszę się straszliwie starać, żeby im to trafiło. Przekręcą gałką, ekran się rozjaśni, dziewczyny patrzą, Ania stoi na stacji i czeka na Mateusza. To będę ja”.
A co ze mną? – pyta Rafał, który rozumie radość spełniania marzeń, ale czuje się urażony, a nawet zdradzony. Kasia „poderwała tę rudą sensatkę”, to z nią teraz spędza czas. Zaprzątnięta przygotowaniami do roli zapomniała o intymnym rytuale – nie pomachała mu z ganku na pożegnanie. On, wykluczony z przedsięwzięcia, pożycza Anię od zdziwionej koleżanki i ku jeszcze większemu zdziwieniu ojca czyta do trzeciej nad ranem, żeby sprawdzić, z kim przegrywa. Wreszcie uczciwie przyznaje, że to rola warta zaangażowania.
Za przesadnie śmiałe marzenia bohaterka powieści mogła zostać skarcona. W Godzinie pąsowej róży Marii Krüger (1960) Anda zostaje zesłana do epoki gorsetu za zbytnią nowoczesność, objawiającą się m.in. marzeniem o karierze gwiazdy sportu przy jednoczesnej obojętności na imperatyw młodzieńczego flirtu (treningu do roli żony i matki). Oprócz sławy planuje mieć pieniądze na stroje i samochód.
Wprost się o tym nie mówi, ale marzenia materialistyczne nie świadczą o niej zbyt dobrze i są częścią przesadnie nowoczesnej kondycji Andy, która musi zostać reedukowana przez podróż w czasie. W XIX wieku Anda uczy się marzyć o miłości i małżeństwie. Zaznaje gorzkiego fiaska tych marzeń, czyli staropanieństwa, a potem w wariancie równoległym tak samo gorzkiego ich spełnienia. Chodzi o to, by zrozumiała, że były czasy, gdy nieziszczenie dziewczęcych marzeń i ziszczenie były jednakowo fatalnym scenariuszem. I stała się bardziej romantyczna.
Również inna material modern girl, Ula z Lata nagich dziewcząt Stanisławy Fleszarowej-Muskat (1960), dostaje nauczkę, co prawda nie tak drastyczną. Ula nie ma marzeń, lecz finansowe plany. Zamierza się życiu dobrze ustawić przy pomocy dobrze ustawionego faceta. Skromna, acz niezależna egzystencja mamy, portowej rzeczoznawczyni kauczuku, która mieszka w obskurnym mieszkaniu dzielonym z dwoma innymi lokatorkami i nie kupuje drogich ciuchów, córce wydaje się godna politowania. Jesteśmy w Sopocie, są wakacje, jest jazz, w luksusowych lokalach szpanuje polski i zagraniczny high life. Ulka patrzy, porównuje i obcesowo poucza mamę: „Nie bądź głupia – powiedziała serdecznie. Wiem, że mogłoby być gorzej, ale dlaczego nie ma być lepiej? Czy nie widzisz, jak ludzie żyją! Ile mają pieniędzy! Czy my zawsze musimy żyć z twojej pensyjki, no i co z tego, że ja kiedyś zarobię na tej chemii, na którą mnie wrobiłaś! Widziałaś te parkingi na Powstańców Warszawy? I jakie baby jeżdżą tymi wozami? Umiały się urządzić”. Chęć urządzenia się przy braku romantycznych marzeń nieodmiennie pcha ją w ramiona starszych panów, czyni z niej kociaka, niemal prostytutkę. W pewnym momencie są to ramiona nieświadomego ojca, który po prostu podrywa i tuli w tańcu chętną dziewiętnastolatkę. Nieporozumienie szybko wychodzi na jaw, ale na postępowanie Uli pada cień kazirodztwa. W końcu sama zaczyna mieć tego wszystkiego dosyć i życzliwszym okiem spogląda na rówieśnika, który nic jeszcze nie zdążył osiągnąć. Wraca do odpowiedniej do wieku roli, plany zastępuje marzeniami. Jednocześnie jej mama się zakochuje i dwuosobowa rodzina zmierza ku normatywnej rekonstrukcji.
Rzeczoznawczyni kauczuku uosabia aspiracje okresu socrealizmu – niezależność finansowa, „męska” praca, którą lubi i z której jest dumna, to wszystko, czego jej trzeba. Słynny drugi etat dzięki współlokatorce emerytce jest właściwie półetatem, więc aż tak bardzo jej nie ciąży. Ulka (i jej przyjaciółka Be) występuje jako kwintesencja dążeń odwilżowej młodzieży – ma większe potrzeby konsumpcyjne i żadnego etosu pracy. Jej uznanie budzi stan posiadania i wygląd kobiety, nawet jeśli zawdzięczany mężczyźnie. Taka różnica wzorców to częsty temat powieści opublikowanych na początku lat 60. Na przykład Tancerzy Jackiewiczowej, o których już tu kiedyś pisałam. Powieść Fleszarowej-Muskat kończy się kompromisem – matka i córka obie się romantyzują, przez co złagodzeniu ulega zarówno socrealistyczny, jak i odwilżowy wzorzec aspiracji. Dotychczasowy styl ich życia staje się aberracją, odstępstwem od uniwersalnego wzorca, który dopiero teraz ma zostać zrealizowany.
W Córki chcą inaczej Eugenii Kobylińskiej-Masiejewskiej (1966) Bożena, córka pielęgniarki, „ma zdolność do szycia”, w liceum czuje się nie na miejscu, zbiera dwóje, źle się prowadzi, przez co prawie zalicza gwałt na randce. Mama, zapewne pod wpływem swoich doświadczeń zawodowych, chce, żeby studiowała medycynę. Żywi aspiracje, których córka nie podziela. Idealizuje ją i przez to krzywdzi. Pada retoryczne pytanie: „Czy krawcowa nie jest pożyteczną jednostką?”. Oczywiście, jest.
Nie należy przesadzać z marzeniami. Muszą się one wiązać z predyspozycjami. Zasada dotyczy chyba tylko bohaterek ze środowisk nieinteligenckich.
Taka Jagoda Sobociak (Ludwika Woźnicka, Jagoda w mieście, 1968, i Jagoda dojrzewa, 1980), przybyszka ze wsi, nawet nie pomyśli o byciu lekarką. Już zawód pielęgniarki to szczyt jej marzeń. Nie chce też zostać w mieście, zamierza wrócić do siebie.
Można by tego typu fabuły uznać za zniechęcanie do awansu i wyraz sceptycyzmu wobec zdolności aspirujących dziewcząt. Ale można też interpretować jako dowartościowanie innych niż miejsko-inteligenckie wzorców aspiracji. Bożena w każdym razie szczęśliwie przenosi się do szkoły odzieżowej i opamiętuje moralnie.
Hm, ten tekst miał dotyczyć głównie Tabliczki marzenia Haliny Snopkiewicz z krótkim wprowadzeniem o innych książkach. Tymczasem wstęp niespodziewanie się rozrasta. Tak to już jest z dziewczęcymi marzeniami. Wszystko się ze wszystkim łączy. Jak napisać krótko o marzeniach Rozalki, którym podporządkowana jest cała powieść Anny Kamieńskiej? Więc może na razie zawieszę temat.
Tekst ukazał się na blogu autorki Nie tylko Musierowicz.
**Dziennik Opinii nr 156/2015 (940)
