Efektowny tytuł „Barwy ruin” jest w pewnej mierze mylący – wystawa w Domu Spotkań z Historią nie dotyczy bowiem w pierwszej kolejności wojennych zniszczeń.
W roku 1947 Polskę odwiedziła grupa amerykańskich i kanadyjskich architektów. Wizyta była elementem większej wyprawy do Europy, a jej tematem przewodnim były nowoczesne koncepcje planowania miasta oraz jego odbudowy wojennych zniszczeń. Pochodzące z tego wyjazdu kolorowe zdjęcia Henry’ego N. Cobba można zobaczyć na wystawie w Warszawskim Domu Spotkań z Historią.
Historia pewnej wycieczki
Ten edukacyjny wyjazd, zorganizowany w ramach tzw. World Study Tours, trwał kilka tygodni. Jego organizatorem był Hermann Field, pracownik naukowy Uniwersytetu Harvarda. W Europie powstawał powojenny ład; w Polsce był to okres konsolidacji władzy. Nasilało się polityczne napięcie między dwoma formującymi się blokami, co było tematem rozmów między uczestnikami wyjazdu oraz polskimi architektami
Zarówno Field, jak i Cobb byli pod dużym wrażeniem powojennych wizji odbudowy. Obaj po powrocie napisali teksty, w których zachwalali śmiałe urbanistyczne wizje Warszawy. Field szczególnie podkreślał wyjątkową skalę planowania, Cobb – ciągłość z przedwojennymi koncepcjami rozwoju miast. Obaj planowali powrót do Polski. Cobb ukończył studia w roku 1949 i poczynił zabiegi, by przyjechać znowu do Polski i wziąć udział w wielkiej odbudowie.
Przez dwa lata wiele się jednak zmieniło: żelazna kurtyna zaczęła sprawnie funkcjonować. W 1947 uczestnikom wycieczki wystawiono jeszcze przedwojenne, nieco prowizoryczne dokumenty, dzięki którym swobodnie poruszali się po kraju. W 1949 Field, wracając z kongresu CIAM (Międzynarodowy Kongres Architektury Nowoczesnej), został aresztowany i osadzony w więzieniu w Miedzeszynie, gdzie spędził pięć lat. Sprawa była związana z aresztowaniem jego brata, Noela, które posłużyło za punkt wyjścia do szeregu pokazowych procesów w krajach bloku wschodniego wytaczanych różnym działaczom pod zarzutami szpiegostwa.
Cobb ponownie przyjechał do Polski dopiero w roku 2011.
Siła koloru
Olbrzymia większość zdjęć ze zniszczonych polskich miast z drugiej połowy lat 40. jest czarno-biała. Na tym tle kolorowe fotografie Cobba są niezwykle cenne. Pozwalają inaczej spojrzeć na krajobraz zniszczeń, ustanawiają odmienną relację ze współczesnym widzem. Dzisiaj czarno-biała taśma służy estetyzacji obrazu bądź też podkreśleniu dystansu czasowego. Kolorowy obraz znosi tę przegrodę, daje wrażenie obrazu bardziej bezpośredniego, mniej obarczonego wizualnymi konwencjami. Kolor ułatwia potraktowanie zdjęć jako rejestracji codzienności.
Zdjęcia Cobba nie są dopracowanymi studiami. Stanowią raczej próbę uchwycenia dnia powszedniego zwykłych ludzi. Przedstawiają między innymi pozbawiony większych zniszczeń Kraków – na rynku kłębi się życie towarzyskie – oraz targ w Radzyminie, gdzie Cobba zdecydowanie bardziej niż uszkodzone budynki interesuje tłum handlujących ludzi.
Zdjęcia te nie są katalogiem zniszczeń, nie mają również na celu zachowania obrazu ruin. Cobb wyraźnie stara się uchwycić życie ludzi w powojennym kraju. Tematem jego zdjęć są interakcje mieszkańców z miejską tkanką – w Warszawie i Wrocławiu zniszczoną, w Krakowie zachowaną. Przedstawiają ludzi przyzwyczajonych do zniszczeń, którzy nauczyli się poruszać w ruinach. Nawet potworne gruzy getta są miejscem, w którym pełno jest ludzi – choćby członków Batalionów Odbudowy Stolicy. Widzimy jednak również wyludniony Szczecin, w którym codziennością jest pustka.
Kolor dodatkowo podkreśla fakt, że tematem tych zdjęć nie są same ruiny, lecz toczące się w nich życie. Barwą ruin jest zieleń roślin, które weszły w symbiozę ze zniszczonymi budynkami. Barwą ruin jest czerwień cegieł zniszczonej katedry św. Jana. Barwą ruin jest jednak również brąz koni, które widzimy w Warszawie, Krakowie, Wrocławiu oraz na targu w Radzyminie.
Zdjęcia czarno białe, ustanawiające „archiwalną” relację z widzem, bardziej kierują naszą uwagę ku zniszczeniom, zdjęcia Cobba – ku formom przejściowym oraz odbudowie.
Konteksty podróży
Świetnym kuratorskim pomysłem, za który należą się brawa Marii Sołtys oraz Krzysztofowi Jaszczyńskiemu, było obudowanie zdjęć Cobba rozmaitymi materiałami kontekstualizującymi podróż zachodnich architektów. Efektowny tytuł Barwy ruin jest w pewnej mierzy mylący – odciąga uwagę od znacznej części ekspozycji oraz od charakteru całej wystawy. Nie dotyczy ona bowiem w pierwszej kolejności zniszczeń wojennych, lecz konkretnego zdarzenia – jest kroniką pewnej podróży. Wysiłek kuratorów zmierzał w kierunku wielostronnego naświetlenia jej okoliczności. Umieszczenie zbioru fotografii w takim kontekście przekształca go z dokumentu w element dokumentowanej rzeczywistości.
Istotą tej wystawy jest bowiem zagraniczne spojrzenie na powojenną rzeczywistość, w której dokonują się dynamiczne procesy polityczne i społeczne. Kuratorzy pokazali, co w zrujnowanym wojną kraju było dla Fielda i Cobba fascynujące – niezrealizowane ostatecznie projekty odbudowy konkretnych miejsc Warszawy, wskazujące alternatywne wersje rozwoju miasta. Wszystkie łączy dążenie do budowy nowoczesnego, modernistycznego centrum.
Wielokrotnie podkreślano wyjątkowe możliwości kreowania przestrzeni miejskiej, jakie mieli urbaniści pracujący w Biurze Obudowy Stolicy, a także ich entuzjazm płynący z poczucia misji. Field, a zwłaszcza Cobb potwierdzają te spostrzeżenia. Co więcej, na ich przykładzie widać, że te możliwości fascynowały również ludzi z zewnątrz.
Wystawę można oglądać do 5 maja w Domu Spotkań z Historią oraz na skwerze im. księdza Jana Twardowskiego
