Teraz mi za to wstyd, ale wiem, że większość ludzi nadal tak myśli.
Niewidzialni to książka, która wyróżnia się zarówno swoją treścią, jak i formą. Tekstów w niej zawartych: poezji, reportaży i dramatów, które napisali sami bezdomni, nie da się przeczytać w cieple – nie pozwala na to specjalna farba drukarska, która ujawnia się tylko w niskich temperaturach. Książkę w całości można więc przeczytać tylko tam, gdzie powstała, czyli pod zimnym, gołym niebem.
O projekcie, współpracy z autorami i znaczeniu, jakie kultura ma dla bezdomnych, opowiada Mariusz Pitura, pomysłodawca akcji.
Zofia Sikorska: Jesteś dyrektorem kreatywnym w agencji reklamowej. Pomagasz bogatym firmom sprzedawać rzeczy, dzięki którym stają się jeszcze bogatsze. Potem wydajesz książkę, która zwraca uwagę na problem bezdomności w Polsce. Przewrotny marketing czy wyrzuty sumienia?
Mariusz Pitura: Raczej paradoks. Akcjami charytatywnymi takimi jak Niewidzialni próbuję naprawiać świat, który chwilę wcześniej zepsułem reklamami. A serio, to szczerze chcieliśmy zrobić coś dobrego i pożytecznego, zwrócić uwagę na bezdomnych, zamarzających na ulicach polskich miast ludzi.
Pomysł na tę książkę zrodził się z krótkiej rozmowy z ludźmi z mojej agencji. Wiedzieliśmy dokładnie, co chcemy zrobić, ale to, jak to zrobić, zajęło nam prawie rok.
Dlaczego?
Wiedziałem, że trzeba znaleźć bezdomnych, którzy tworzą, ale kompletnie nie wiedziałem, jak się do tego zabrać. Skończyło się na liście schronisk i przytułków w Polsce, telefonowaniu do nich i wykreślaniu jednego po drugim. Dopiero przy końcu listy zorientowałem się, że źle szukam. Zacząłem szukać grup wsparcia dla bezdomnych. Szybko okazało się, że jest coś takiego, jak wychodzenie z bezdomności przez kulturę. Tam znalazłem bezdomnych poetów, reportażystów, dramaturgów, reżyserów…
Okazało się, że ludzie bezdomni mają też twórcze potrzeby?
Tak. Teraz to dla mnie oczywiste, ale jeszcze rok temu nie użyłbym słów „twórczość” i „bezdomność” w jednym zdaniu. Wydawały mi się zbyt dalekie od siebie. Teraz mi za to wstyd, ale wiem, że większość ludzi nadal tak myśli. Gdyby się chwilę nad tym zastanowić, to przecież potrzeby twórcze nie mieszczą się w obszarze, który zazwyczaj utożsamiamy z bezdomnością. Bo jakie potrzeby ma bezdomny? Stricte egzystencjalne, jak ciepło, coś do jedzenia, schronienie na najbliższą noc. A to krzywdzące uproszczenie.
Kiedy mówiliście w reklamowej „bańce”, że wydajecie książkę, którą napisali bezdomni, to jakie były reakcje?
Zaskakująco dobre. O akcji mówiły wszystkie ważniejsze media w Polsce. Byliśmy w telewizjach, radiach, gazetach, mediach społecznościowych, ale nikt, absolutnie nikt nie podważył sensu tej akcji. Nie było żadnego hejtu. Ta akcja została zaplanowana jak stary dobry film dokumentalny, taki z czasów Kieślowskiego. Otworzyliśmy drzwi do nieznanego świata.
Nie mieliśmy pieniędzy, żeby wydrukować ją w wielu egzemplarzach. Plan był inny: chcieliśmy podnieść temat, zacząć rozmawiać o tym, że są bezdomni, że część z nich jest wrażliwymi twórcami, że na wszystkich trzeba zwracać uwagę, nie bać się podejść i porozmawiać. Do masowych mediów chcieliśmy trafić poprzez dziennikarzy zajmujących się kulturą. To do nich wysłaliśmy cały pierwszy nakład.
Pierwszy nakład?
Tak. W trakcie akcji okazało się, że paręset osób w Polsce i za granicą chce mieć taką książkę na półce. Szybko zrobiliśmy dodruk. Każda książka jednocześnie stała się cegiełką.
Po co użyliście specjalnej, pojawiającej się na mrozie farby drukarskiej?
Bo tej książki nie da się w pełni zrozumieć siedząc w fotelu z ciepłą kawą. Czytanie o człowieku zamarzającym na przystanku ma większy sens, kiedy kartki przewraca się czerwonymi z zimna palcami. Wtedy dzieje się znacznie więcej niż czytanie tekstu. To fizyczne doświadczanie.
I to działa?
Ta książka jest brzydka. Nie zachęca do kontaktu. Trudno ją dostać, trzeba czekać na dostawę, a jak już się ją dostanie, to jeszcze trzeba jeszcze wyjść na mróz, żeby przeczytać – to wszystko nie ułatwia odbioru. Żeby dotrzeć do tego, co jest w środku, trzeba się postarać, to wymaga wysiłku. Ale ten trud się opłaca, bo w środku są piękne historie napisane piękną czcionką.
W książce są teksty, które bezdomni twórcy napisali wcześniej, niezależnie od waszej publikacji.
Tak. Żaden z tekstów w książce nie jest na zamówienie. To autentyczna twórczość bezdomnych. Autentyczności jest w treści, ale i w formie. Pamiętam, że część tekstów, które dostałem, była wydrukowana na drukarce, ale większość była na powyrywanych kartkach, zapisanych drobnym, bardzo drobnym tekstem. Tak, jakby ktoś oszczędzał papier, wiedząc, że nowego skrawka już nie zdobędzie.
Jak trafiliście na swoich autorów, kim oni są?
Na początku nie wiedzieliśmy, jak ich znaleźć. Szukaliśmy w różnych miastach, w końcu trafiliśmy do Fundacji Kapucyńskiej na Miodowej. Pracownicy fundacji opowiedzieli nam o nich. Okazało się, że część z nich pisze własne opowiadania i wspomnienia. To bardzo intymne teksty, a że ci ludzie sparzyli się wiele razy w życiu nie od razu chcieli się swoją twórczością dzielić.
Jak facet z agencji zdobywa zaufanie bezdomnych?
Powoli. Najgorszy był początek. Pamiętam, że chyba nigdy w życiu się tak nie stresowałem, jak przed pierwszymi spotkaniami z bezdomnymi. Nie wiedziałem, co to za ludzie i co z tego spotkania wyjdzie. Teraz śmieję się z tego, że wtedy bałem się tych ludzi. Dzisiaj do siebie dzwonimy, gadamy, już nie ma tej obcości.
Zmieniliście ich życie tą książką?
To za dużo powiedziane. Chciałbym, żeby po lekturze ktoś ich zauważył, podszedł, zagadał, docenił. Te teksty powstawały jako początek terapii, chcieli przyjrzeć się temu, co się dzieje w ich życiu, przelać to na papier i zobaczyli, że to są dobre rzeczy, również literacko. Mam nadzieję, że będą pisać dalej, bo istnieje proces zwany wychodzeniem z bezdomności poprzez kulturę. I on działa – pamiętam sytuację z jednego z moich pierwszych spotkań. Autorzy opowiadali mi o swoim koledze, że był na dobrej drodze do wyjścia z alkoholizmu, bo zaangażował się, starał i przygotował na codzienne próby teatralne. Taka próba jest powodem, żeby się zdyscyplinować i kontrolować.
Co dzieje się z autorami dzisiaj?
Zygmunt nadal jest bezdomny, ale już z wyboru. Wiem, że pomaga innym w noclegowniach i przytułkach. Rozmawia z nimi, namawia na terapie, taki terapeuta bezdomnych. Lub, jak się mówi w korporacjach, live coach.
Mirek na jesieni wziął rower i pojechał przed siebie. Z facebooka wiem, że jest w Maroku. Jesienią powiedział mi, że nie lubi zimy w Polsce.
Mariusz wyszedł półtora roku temu z bezdomności, ale nie wrócił do rodziny. Ma takie powiedzenie, które bardzo lubię: już wie co stracił, a dzięki temu bardziej ceni to, co odzyskał.
Nie wiem, czy to są happy endy…
A dla ciebie? Czego ty, człowiek ze świata agencji reklamowych, nauczyłeś się od bezdomnych pisarzy i pisarek?
Sporo. Pamiętam, że kiedy zaczęliśmy pracować nad tą książką i nie było jeszcze tytułu, to pewnego zimnego dnia popijając kawę ze Starbucksa, jechałem taksówką do pracy w agencji. Zauważyłem, że na ulicy jest dużo więcej bezdomnych niż zwykle. Zacząłem się zastanawiać, skąd oni się wzięli – przyjechali jakimiś autokarami czy co? Dopiero po chwili zorientowałem się, że zadziałał ten prosty mechanizm – jak coś zrozumiesz, to zaczynasz to zauważać. Kiedy zacząłem pracować z bezdomnymi i ich poznawać, to stali się dla mnie widzialni.
Na co przeznaczycie pieniądze ze sprzedaży książki?
Wszystkie zarobione pieniądze idą na jadłodajnię przy Fundacji Kapucyńskiej. Codziennie je tam posiłki wielu bezdomnych, ale stołówka może pomieścić maksymalnie sto osób na raz. Ludzie nawet kilka godzin muszą czekać, żeby się ogrzać i coś zjeść. Myślę że dzięki książce następnej zimy sytuacja tam będzie już lepsza.
Wydaliście książkę i opowiedzieliście o problemie. W żargonie branżowym powiedziałoby się, że jest to projekt skończony i do zamknięcia. Ale ty wydajesz się zaangażowany. Działacie dalej?
Zdecydowanie. Pojawiły się propozycje wystawienia dramatu. Bezdomni mają swoje kółko teatralne i potrzebują wolontariuszy do pomocy: reżyserów, scenografów, kostiumografów.
Może nasi czytelnicy się zgłoszą? Do kogo pisać?
Najlepiej bezpośrednio do Fundacji Kapucyńskiej pod [email protected].
**
Więcej o książce: zobaczniewidzialnych.pl
