W obszarze kultury widzimy praktyki umożliwiające wyjście z kryzysu, jakiego dziś doświadczamy.
Punktem wyjścia dla programu „Kultura i rozwój”, złożonego z seminariów, konferencji i badań realizowanych w latach 2012–2016 w Instytucie Studiów Zaawansowanych w Warszawie, była hipoteza mówiąca, że kultura jest obszarem, w którym odnajdziemy praktyki umożliwiające wyjście z kryzysu systemowego – ekonomicznego, społecznego i politycznego – jakiego obecnie doświadczamy. W kulturze widzieliśmy szanse na nowy impuls rozwojowy. Hipoteza ta ukształtowała się w wyniku rozważań nad specyfiką dóbr kultury oraz na drodze obserwacji inicjatyw kulturalnych i społecznych, które w szczególny sposób oddziałują na ich twórców i uczestników, wzmacniając ich podmiotowość, podnosząc jakość więzi zbiorowych, a także mają wpływ na rozwój społeczny i w dalszej kolejności także gospodarczy swojego otoczenia.
Wspólnie z uczestnikami i uczestniczkami seminariów „Kultura i rozwój”, przedstawicielami i przedstawicielkami inicjatyw kulturalnych oraz zespołem zaangażowanym w prace badawcze stworzyliśmy charakterystykę przedsięwzięć, które posłużyły nam za studia przypadku do badania rozwojowego potencjału kultury oraz nakreśliliśmy kryteria badawcze pozwalające udzielić szczegółowiej odpowiedzi na pytanie, jak kultura wpływa na rozwój społeczno-gospodarczy. Wyselekcjonowane inicjatywy to: Autonomiczne Centrum Społeczne Cicha 4 (Lublin), Fundacja Cohabitat (Łódź), Koło Gospodyń Wiejskich (Lesznowola, woj. mazowieckie), Praska Biblioteka Sąsiedzka (Warszawa-Praga Południe), Stowarzyszenie De-novo (Dynów, woj. podkarpackie), Teatr Łaźnia Nowa (Kraków-Nowa Huta), ruch sąsiedzki Kultura na Sielcach (Warszawa-Mokotów), Stowarzyszenie Kulturotwórcze Nie z Tej Bajki (Ostrowiec Świętokrzyski), Stowarzyszenie ToTu – Akademia Twórczych Umiejętności (Czaplinek, województwo zachodniopomorskie), Stowarzyszenie Terra Artis (Lanckorona, województwo małopolskie), Zamek Cieszyn (Cieszyn) oraz inicjatywy lokalne z województwa mazowieckiego animowane w ramach programu „Kierunek kultura” Mazowieckiego Instytutu Sztuki. Wymienionym przedsięwzięciom przyglądaliśmy się z punktu widzenia następujących problemów badawczych: w jaki sposób wytwarzają się więzi, które stają się zasobem i mogą prowadzić do kreacji nowych zasobów? (pytaliśmy o to, dzięki jakim praktykom inicjatywy kulturalne oddziałują na wzmacnianie podmiotowości twórców i uczestników; w jaki sposób powodują wykształcenie się pomiędzy twórcami i uczestnikami więzi wspólnotowych i jak przekładają je na swoje otoczenie); jak autorzy i autorki inicjatyw osiągają podniesienie poziomu partycypacji uczestników i odbiorców? dzięki jakim praktykom udaje im się podtrzymywać działalność i ją rozwijać? w jaki sposób omawiane inicjatywy sposób osiągają skutek przekroczenia autoteliczności działalności kulturalnej oraz autonomii obszaru kultury? jak wytwarzają się oraz w jaki sposób mogą być mierzone wartości będące punktem wyjścia, a następnie ewaluacji rozwoju? czy działalność kulturalna wykształca nowe, odmienne od zastanych, niehierarchiczne praktyki organizacji oraz współpracy, przekraczając dominujące wyobrażenia o zarządzaniu organizacjami?
W miarę trwania programu „Kultura i rozwój” wstępna hipoteza odnajdowała potwierdzenie w przeprowadzanych studiach. Zyskiwała ponadto na precyzji co do rozumienia kategorii „kultury” oraz „rozwoju”. Odnośnie do pierwszej z nich dało się zauważyć ciążenie naszych zainteresowań z obszaru sztuki, produkcji artystycznej i pola instytucjonalnego (bez porzucania go) w stronę „kultury żywej” lub „kultury społecznej” wytwarzanej w obiegu organizacji pozarządowych, grup nieformalnych, inicjatyw sąsiedzkich i ruchów społecznych. Za wniosek należałoby uznać stwierdzenie, że dla uzyskania potencjału rozwojowego kultury należy ją postrzegać w poszerzonym polu: jako realizowaną w obiegu instytucjonalnym, pozarządowym i nieformalnym, oraz przywiązywać wagę do jej socjo-antropologicznej wykładni. Co zaś do „rozwoju”: badanie poszerzonego pola kultury pozwoliło nam dostrzec wagę tej kategorii przekraczającą rozpoznania ekonomii neoliberalnej, z jej naciskiem na komodyfikację i konsumpcję, sprowadzającą rozwój do mierzenia wzrostu gospodarczego. W naszych badaniach „rozwój” zyskał ciężar dzięki aspektowi społecznemu i aksjologicznemu. Wystąpił tam, gdzie dokonała się zmiana dotychczasowych mechanizmów produkcji, redystrybucji oraz wartościowania zasobów za sprawą transformacji tego, jak koordynowane są działania społeczne. Zaczął więc – mówiąc szerzej – wiązać się z przekroczeniem zastanych mechanizmów reprodukcji porządku społecznego. Oznacza to również wykroczenie poza pojęcie „zrównoważonego rozwoju”. Rozwój – na tle naszych badań – staje się synonimem zmiany, podzielając jednak z koncepcją „zrównoważonego rozwoju” perspektywę długiego trwania, a zatem także odpowiedzialności (w tym ekologicznej).
Rozwój – na tle naszych badań – staje się synonimem zmiany, podzielając jednak z koncepcją „zrównoważonego rozwoju” perspektywę długiego trwania, a zatem także odpowiedzialności (w tym ekologicznej).
Kultura przyczynia się do rozwoju, gdy ujmuje się ją w szerokim zakresie, a rozwój rozpoznaje się w komplementarnej sieci miękkich i twardych zasobów, w całości życia indywidualnego i zbiorowego, jego wymiarze antropologicznym i socjologicznym. Gdy więc pytamy o udział kultury w rozwoju społeczno-gospodarczym, nie znajdziemy odpowiedzi w takich parametrach, jak indywidualna konsumpcja dóbr kultury czy wielkość sektora kultury (w tym przemysłów kreatywnych) w gospodarce. Należy jej szukać raczej we wpływie kultury na podmiotowość, wspólnotowość, w potencjale kultury do rozbudzania twórczości i innowacyjności, jej umiejętności kształtowania postaw kooperacyjnych i zakorzeniania się w aksjologiach. Książka Kultura i rozwój zawiera przykłady konkretnych praktyk wyrosłych na gruncie poszerzonego pola kultury, ukazujących, jak rozwój taki jest stymulowany. W świetle naszych badań, z perspektywy oddziaływania kultury na rozwój społeczno-gospodarczy, jej funkcja nie może być sprowadzana ani do dostarczycielki twórczego paliwa dla przemysłów kreatywnych, zużywających je na rzecz komodyfikacji i konsumpcji, ani do roli „strażniczki wyższych wartości”, strzegącej nas przed ich rewizją i transformacją poprzez utwardzanie jej autonomii. Chęć odsłonięcia relacji pomiędzy kulturą i rozwojem społeczno-gospodarczym każe rozpiąć pomost nad przepaścią, gdzie po jednej stronie znajduje się przekonanie o dominacji gospodarki lub rynku nad kulturą, po drugiej zaś splendid isolation obszaru kultury wobec mechanizmów wytwarzania zasobów, ich redystrybucji, ich zakorzenienie organizacyjnego itp. Mówiąc precyzyjniej, domaga się ona umożliwienia rozpięcia owego pomostu przez różnorodne podmioty z naciskiem na te wywodzące się z obszaru działalności społecznej. Ostatecznie bowiem – jak pokazują nasze badania – to pierwiastek społeczny nadaje dynamiki tak kulturze, jak i rozwojowi.
Stymulacja kultury wytwarzanej w ramach sieci różnorodnych podmiotów społecznych domaga się systemowego wsparcia, by stała się wehikułem rozwoju społecznego, ekonomicznego i politycznego na szeroką skalę. Książka Kultura i rozwój zawiera teksty, które uogólniają wnioski płynące z analizy studiów przypadków i nakreślają mapę drogową rozwiązań z zakresu ładu instytucjonalnego kultury, polityk publicznych dotyczących kultury, ekonomii i socjologii poszerzonego pola kultury, które pozwalają na systemowe zakorzenienie rozwojowych potencjałów kultury. Książka jest zatem przeznaczona zarówno dla praktyków kultury i animacji kulturalnej poszukujących inspiracji do własnych działań, dla socjologów, kulturoznawców i ekonomistów łaknących wnikliwej analizy współczesnego świata, jak i dla przedstawicieli administracji publicznej stopnia samorządowego i centralnego, którzy dostrzegają rozwojowe potencjały kultury i pragnęliby wdrożyć rozwiązania pozwalające im wybrzmieć, przekładając się na rozwój społeczno-gospodarczy otoczenia.
***
Tekst jest wprowadzeniem do książki Kultura i rozwój. Premiera we wtorek, 29 listopada, o godz. 18.00 w Instytucie Studiów Zaawansowanych przy ul. Foksal 16 w Warszawie.
**Dziennik Opinii nr 333/2016 (1533)
