… czyli „eksperyment jest naszym obowiązkiem”. O książce poświęconej Studiu Eksperymentalnemu PR pisze Klaudia Rachubińska.
Eksperyment to po prostu każde działanie, którego rezultat pozostaje nieznany – pisał w 1955 roku John Cage. Podobne przeświadczenie zdawało się przyświecać Józefowi Patkowskiemu, kiedy dwa lata później powoływał do życia Studio Eksperymentalne Polskiego Radia: instytucję tyleż nowatorską, co kontrowersyjną, a zarazem utrzymującą zaskakująco wysoki poziom artystycznej niezależności. Eksperymentalny był sam pomysł zajmowania się awangardową muzyką elektroakustyczną w państwowej instytucji, eksperymentalne – zwłaszcza w początkowym okresie działalności – były metody pracy. Jednak najbardziej niespodziewanym rezultatem eksperymentu, jakim było założenie Studia, okazało się ogromne zainteresowanie kompozytorów krajowych i zagranicznych oraz znaczenie, jakiego nabrało już w pierwszych latach istnienia.
Prześledzenie losów zlikwidowanej obecnie i nieco już zapomnianej artystycznej instytucji oraz związanych z nią ludzi zdaje się być dla twórców publikacji Studio Eksperyment | Zbiór tekstów | Leksykon jedynie pretekstem, czy raczej punktem wyjścia do namysłu nad eksperymentem jako takim: w wywiadach, artykułach i mini-felietonach tworzących główny korpus książki granice eksperymentu są płynne, a jego definicje zmienne. W kolejnych wypowiedziach powracają paralele między muzycznymi eksploracjami odbywającymi się w Studio a naukowymi perspektywami zaczerpniętymi z fizyki czy chemii, przesuwające znaczenie eksperymentu ze sfery radosnej i beztroskiej improwizacji w pole codziennej pracy, często żmudnej i monotonnej.
Temat eksperymentu jako ciężkiej pracy eksplorują stanowiące pierwszą część Zbioru tekstów wywiady z wieloletnim reżyserem dźwięku w Studio Eksperymentalnym, Eugeniuszem Rudnikiem. Zebranie i zestawienie wywiadów z różnych momentów jego życia – rok 1970, 1978, 2012 – pokazuje przemiany instytucji i technologii, ale także zmieniający się punkt widzenia samego Rudnika: realizatora cudzych projektów, który stopniowo sam staje się kompozytorem. Poszerzeniem tej wizji są liczne wypowiedzi innych związanych ze Studiem osób – kompozytorów, reżyserów dźwięku, muzykologów, okazjonalnych współpracowników.
Różnorodność perspektyw zawiera się nie tylko w wywiadach. W zbiorze znalazło się miejsce dla tekstów „programowych” z przełomu lat 60. i 70., dla prowokacyjnego podważenia eksperymentalności muzyki elektronicznej przez Michała Liberę, dla radykalnego solipsyzmu „muzyki absolutnej” Bogusława Schaeffera. Historia warszawskiego Studia, należącego do światowej czołówki tego typu instytucji pomimo ograniczonych przez lokalny kontekst polityczny możliwości, zostaje przybliżona przez Paulinę Bocheńską. Jej analiza wzbogacona jest o fascynującą krótką historię wykorzystania komputerów w muzyce eksperymentalnej.
Zbiorowi tekstów towarzyszy Leksykon – kolaż haseł z zakresu sztuki i muzyki, fizyki i filozofii, technologii i… psychologii. Dla podkreślenia odrębności jest on umieszczony „do góry nogami” po przeciwległej stronie książki. Jego eksperymentalność zasadza się na eklektyczności i stylistycznej różnorodności, uzyskanej dzięki zestawieniu ze sobą pojęć z różnych porządków i zaproszeniu do współpracy autorów specjalizujących się w różnych dziedzinach. Ułożone alfabetycznie na wzór encyklopedii hasła nie stanowią spójnego systemu „wiedzy”. Opracowane w swobodnym, felietonowym stylu stanowią raczej punkt wyjścia do konstruowania własnych skojarzeń i eksperymentowania z wyszukiwaniem zależności między zjawiskami i dziedzinami.
Specyficzna formuła i konsekwentne łączenie obcych sobie porządków w nieunikniony sposób prowadzi do pytania, do kogo w zasadzie skierowana jest ta publikacja. Niewątpliwie jest to pozycja interesująca dla osoby zupełnie niezorientowanej w działalności Studia Eksperymentalnego Polskiego Radia bądź chcącej się dowiedzieć więcej o wczesnych eksperymentach z muzyką elektroniczną. Zarazem duża ilość szczegółów technicznych, informacje sprzętowe, muzykologiczne analizy, czy wreszcie kompletny spis nagrań zrealizowanych przez 46 lat działalności Studia zdają się być skierowane do odbiorcy nieco bardziej zorientowanego w temacie.
Tę zastanawiającą dwuznaczność łatwo rozwiązać, jeśli spojrzeć na Studio Eksperyment jako na „przyczynek do dalszych pogłębionych badań” – czy to nad działalnością tego Ministerstwa Dziwnych Dźwięków (jak nazywa Studio Michał Libera), czy też nad muzyką elektroakustyczną, eksperymentem i eksperymentalnością, metodami pracy z dźwiękiem i pracy artystycznej w ogóle.
Wiele ciekawych wątków jest w publikacji Bęc Zmiany nakreślonych pobieżnie i pozostawionych do dalszej eksploracji czytelnikom – należą do nich związki eksperymentów muzycznych ze sferą wizualną: z jednej strony współpraca z tworzącymi graficzne partytury kompozytorami, z drugiej muzyczne ilustrowanie filmów i spektakli, przygotowywanie oprawy dźwiękowej pawilonu skandynawskiego na Expo ‘70 czy kolaboracja z twórcą eksperymentalnych prac filmowych Józefem Robakowskim. Pomimo pewnej fragmentaryczności relacje te ujawniają interesujący potencjał i niewątpliwie godne są rozwinięcia – być może w kolejnym projekcie tego typu?
Studio Eksperyment | Zbiór tekstów | Leksykon, Fundacja Bęc Zmiana 2012.
