Różowe trójkąty

Przetrwali, ale nie zostali uznani. Ich cierpienie nie skończyło się w maju 1945. Homoseksualiści i lesbijki nawet jeśli ocaleli, nie stali się ocalonymi.

Ocaleni – w taki sposób najczęściej mówi się o ofiarach nazistowskich prześladowań z okresu III Rzeszy, którym udało się przetrwać. Ocaleni to ci, którzy przeżyli getta i obozy koncentracyjne – ci, którzy uniknęli śmierci. Ocaleni otrzymali po wojnie zadośćuczynienie za swoje krzywdy i cierpienie. Ich doświadczenia represji i upokorzenia zostały uznane. Ich pamięć stała się częścią kultury pamięci XX wieku. Ich świadectwa są głosem tamtego pokolenia. Możliwość opowiedzenia swojej historii była dla nich jednym ze sposobów przepracowania traumy. O ich doświadczeniach dowiedzieli się nie tylko członkowie ich rodzin, ale również opinia publiczna.

Homoseksualiści i lesbijki prześladowani od 1933 roku w nazistowskich Niemczech, później również na terenach podbitych i okupowanych – nawet jeśli ocaleli, nie stali się ocalonymi [1]. Przetrwali, ale nie zostali uznani. Ich cierpienie nie skończyło się w maju 1945; wyzwolenie nie oznaczało wolności. W wielu przypadkach wręcz przeciwnie – prześladowanie trwało nadal. Nikt ich o nic nie pytał. Nikt nie chciał ich słuchać. Ich cierpienie zostało zignorowane. Powszechnie nazywano ich zwykłymi kryminalistami i kryminalistkami [2]. Ich kara była przecież zasłużona i zgodna z obowiązującym prawem. Ich pamięć nie miała nigdy ujrzeć światła dziennego.

Od 1945 roku ta grupa ofiar, podobnie jak inne zapomniane ofiary nazizmu – Romowie, świadkowie Jehowy, tzw. aspołeczni (prostytutki, lesbijki, bezdomni, alkoholicy, bezrobotni, „trudna młodzież”…), osoby niepełnosprawne fizycznie, chorzy psychicznie – była brutalnie ignorowana. Różowe i czarne trójkąty [3] nie mogły należeć do „dobrego towarzystwa ofiar”[4]. To oni nadal, szczególnie w Polsce, pozostają wyklęci…

*

Świadectwo Heinza Hegera to historia wyjątkowa. Pierwsza opublikowana relacja osoby homoseksualnej, która była prze­śladowana w okresie nazistowskim – pierwszy głos ofiary, która miała odwagę opowiadać. Mężczyźni z różowym trójkątem stali się rodzajem prototekstu – matrycy świadectwa tej grupy prześladowanych. Moment publikacji książki w Niemczech w 1972 roku to data symboliczna, od której rozpoczął się proces odzyskiwania pamięci tych ofiar. Od tego czasu różowy trójkąt – dziś emblemat walki o równouprawnienie osób nieheteronormatywnych [5] – stał się symbolem odnoszącym się do konkretnej biografii określonej ofiary. I choć największe zainteresowanie relacją Hegera przypadło na koniec lat 70. i początek lat 80. XX wieku, warto pamiętać, że moment publikacji tej książki nie był zależny wyłącznie od czasochłonnego procesu poszukiwania wydawcy.

Świadectwo Hegera powstawało w trakcie rozmów prze­prowadzanych między dwójką znajomych w latach 1967–68. W tamtym czasie nie mogło ujrzeć światła dziennego, homoseksualizm był bowiem w Austrii penalizowany do roku 1971. W NRD zniesiono paragraf 175 dopiero w roku 1967. W RFN złagodzono nazistowską wersję paragrafu dwa lata później, ale ostatecznie został on usunięty z Kodeksu karnego dopiero na początku lat 90. Publikacja Mężczyzn z różowym trójkątem groziła więc konsekwencjami natury prawnej – była coming outem w kraju, w którym inna orientacja niż heteroseksualna była wciąż traktowana jak przestępstwo. Z tego też powodu świadectwo Mężczyźni z różowym trójkątem zostało opatrzone pseudonimem [6].

Heinz Heger to imię i nazwisko, pod którym ukryli się przyjaciele połączeni historią prześladowań jednego z nich. Tekst relacji, który wreszcie – po 45 latach od pierwszego wydania – został przetłumaczony na język polski [7], to świadectwo odbijające „czas maskowania” [8] i prześladowania z okresu 1938–45 i 1945–67/68. Jednocześnie biografia Hegera została powszechnie, w szczególności w środowiskach LGBTiQ, odebrana jako deklaracja odwagi. Gdyby nie ta unikalna historia, żadna inna ofiara represji ze względu na orientację seksualną nie zabrałaby głosu. Gdyby nie Mężczyźni z różowym trójkątem, nie byłoby książek Pierre’a Seela [9], Gada Becka [10], Rudolfa Brazdy [11]; nie byłoby wywiadów i roz­mów z Tiemonem Hofmanem [12] , Stefanem K.[13], Friedą Belinfante, Karlem Gorathem, Heinzem Dörmerem [14], Heinzem F., Friedrichem-Paulem von Groszheimem, Annette Eick i Albrechtem Beckerem  [15]. Od 2011 roku, kiedy zmarł Rudolf Brazda, nie ma już żadnego świadka prześladowanego w czasach nazistowskich ze względu na swoją orientację seksualną. Najprawdopodobniej nikt nie może już opowiedzieć swojej historii  [16]. Pozostały tylko relacje tych kilkunastu osób, które odważyły się przełamać milczenie. Kilkunastu z kilkunastu tysięcy skazanych na obóz koncentracyjny. Historia różowych i czarnych trójkątów to przede wszystkim jednak historia tysiąca milczących i przemilczanych, których biografie pozostaną nieznane.

*

Paragraf 175 penalizujący relacje homoseksualne między mężczyznami istniał w niemieckim Kodeksie karnym od 1871 roku. Jego pierwotne brzmienie to:

Za sprzeczny z naturą nierząd, do którego dochodzi pomiędzy dwiema osobami płci męskiej lub między człowiekiem a zwierzęciem, grozi kara pozbawienia wolności, jak również możliwość zasądzenia pozbawienia praw obywatelskich [17].

28 czerwca 1935 naziści rozwinęli treść paragrafu, wprowadzając kary za wszelkie kontakty homoseksualne, także pocałunki i trzymanie się za ręce. Nowe prawo obowiązywało od 1 września 1935. Od tego momentu organy ścigania nie musiały już udowadniać, że doszło do stosunku seksualnego – wystarczyło samo podejrzenie o homoseksualizm. Do 1945 roku na mocy tego prawa skierowano do obozów koncentracyjnych 10–15 tysięcy mężczyzn, z których 60 procent nie przeżyło [18]. W obozach byli oznaczani różowymi trójkątami (winklami), obok czerwonych – więźniów politycznych, zielonych – kryminalnych, fioletowych – świadków Jehowy i badaczy Pisma Świętego, czarnych – asocjalnych i żółtych – Żydów. Zanim wprowadzono system winkli, naznaczono tę grupę więźniów literą A, która była skrótem od niemieckiego wulgaryzmu Arschficker – dupojebca. Po zaostrzeniu paragrafu 175 liczba osób skazanych na mocy tego prawa wzrosła ponad dwukrotnie. W 1933 roku – ponad 800 osób, w 1935 – 2100, w 1936 – ponad 5000 [19].

Od 1933 roku w nazistowskich Niemczech osoby homoseksualne próbowały udawać „prawych” – heteroseksualnych obywateli III Rzeszy. Chodziło o zamaskowanie i przetrwanie w podziemiu. Najbezpieczniej było przybrać nową tożsamość. Okres powojenny – od 1945 do końca lat 60. – był przedłużeniem fazy „maskowania” i życia w podziemiu.

W przypadku tej grupy ofiar, podobnie zresztą jak w przypadku innych grup zapomnianych ofiar nazizmu, zakończenie wojny nie było jednoznaczne z rozpoczęciem procesu wyjścia z traumy i uznania statusu ofiary. W przypadku homoseksualnych mężczyzn zagrożonych przez paragraf 175, powojenna stygma była jednoznaczna z zapomnieniem. Ich orientacja seksualna, podobnie jak temat seksualności ofiar i sprawców w obozach koncentracyjnych, gettach, na froncie – stały się tematami tabu. Przez bardzo długi okres cierpienie tych mężczyzn nie było uznawane za część wojennej przemocy seksualnej [20]. Homoseksualiści i lesbijki w połowie lat 60. w RFN żyli w ciągłym strachu przed atakiem policji i skierowaniem do więzienia. Nie zapisywali numerów telefonów ani adresów przyjaciół – wszystkiego uczyli się na pamięć. Listy były niszczone natychmiast po przeczytaniu: „Anonimowość była najlepszym sposobem, żeby móc żyć i przetrwać” [21]. Niektórzy z „zamaskowanych”, jak Heinz Dörmer, były więzień KL Neuengamme, wciąż przebywali w więzieniu. Powojnie to dla niego nadal okres prześladowań i naznaczenia ze względu na odmienną od hetero­seksualnej orientację seksualną. Jego kara w obozie rozpoczęła się w 1941 roku, jednostkę penitencjarną opuścił 22 lata później. Od 1963 roku mieszkał z ojcem w Berlinie. Zmarł w 2001 roku, nigdy nie otrzymał zadośćuczynienia za swoje krzywdy. Niemal całe jego życie było czasem maskowania.

Fragment posłowia do książki Heinza Hegera „Mężczyźni z różowym trójkątem”, wyd. Ośrodek KARTA.

PRZYPISY

[1] Klaus Müller, Totgeschlagen, totgeschwiegen? Das autobiographische Zeugnis homosexueller Überlebender, [w:] Nationalsozialistischer Terror gegen Homosexuelle. Verdrängt und ungesühnt, red. Burkhard Jellonnek, Rüdiger Lautmann, Ferdinand Schöningh, Paderborn 2002, s. 403.

[21] Klaus Müller, dz.cyt., s. 405.

**Dziennik Opinii nr 163/2016 (1363)