Przywykliśmy kojarzyć psychopatię z figurami w rodzaju Hannibala Lectera – nic bardziej mylnego.
Słynna maksyma Roberta Hare – jednego z pionierów badań nad psychopatią, a na pewno głównego popularyzatora idei, że jest ona zjawiskiem charakterystycznym dla naszych czasów – głosi, że wyzbyci empatii i sumienia osobnicy zasiedlający dyrektorskie gabinety w wielkich spółkach w gruncie rzeczy niewiele różnią się od seryjnych morderców. No może z jednym małym wyjątkiem – seryjni mordercy powodują znacznie mniejsze szkody.
Ta obserwacja – Hare nie ograniczył się bowiem tylko do efektownego bon motu, ale wspierał swoją tezę konkretnymi przykładami – w jakimś sensie mogłaby stanowić motto książki Mądrość psychopatów autorstwa angielskiego psychologa społecznego Kevina Duttona. Mimo pewnych – skądinąd dla całej współczesnej psychologii społecznej charakterystycznych – słabości książka Duttona jest solidnym popularnonaukowym czytadłem, dającym wielostronny i naukowo rzetelny ogląd zjawiska psychopatii.
Jej cokolwiek przewrotny tytuł prowadzi wprost do zasadniczego przesłania, wskazującego, że współczesna kultura – zindywidualizowana, zorientowana wokół takich wartości, jak materialny sukces, samorealizacja czy osiągnięcie wysokiego statusu na drabinie społecznej hierarchii – jest dla osobników definiowanych przez współczesną naukę jako psychopatyczni doskonałym środowiskiem rozwojowym. W warunkach ogólnej rywalizacji i wyścigu, powiada Dutton, psychopatyczne osobowości czują się jak ryby w wodzie, a ich zasadnicze cechy – wspomniany brak empatii, wyrzutów sumienia, umiejętność manipulacji i skłonność do niej – sprawiają, że bardzo często udaje się im zrealizować wszystkie społecznie pożądane cele. Dutton przekonuje nas także, że na przykład determinacja, umiejętność zdystansowania się do własnych emocji, a także rodzaj wykalkulowanego pragmatyzmu, jakie cechują psychopatów – to umiejętności czy „techniki” w różnych życiowych sytuacjach po prostu użyteczne. Nie tylko dla psychopatów, rzecz jasna – ale dla nas wszystkich. Tego właśnie – choć w stosownych proporcjach – powinniśmy się więc od nich nauczyć. Przywykliśmy wprawdzie kojarzyć psychopatię z figurami w rodzaju Teda Bundy albo Hannibala Lectera – nic jednak bardziej mylnego.
W rzeczywistości zaledwie znikomy procent psychopatycznej populacji realizuje przestępczy scenariusz.
Większość korzysta natomiast pełnymi garściami z szerokich i zupełnie legalnych możliwości, jakie stwarza im rzeczywistość późnokapitalistycznej epoki.
Dutton chętnie posługuje się przykładami rodem z popkultury. I choć z przymrużeniem oka deklaruje, że nie badał filmowych postaci, stanowią one częstą ilustrację jego wywodów. „Dwie małe myszki wpadły do wiadra ze śmietaną – mówi Frank Abagnale, jeden z najsławniejszych oszustów na świecie, grany przez Leonarda DiCaprio w filmie Złap mnie, jeśli potrafisz. – Pierwsza mysz szybko poddaje się i tonie. Druga nie chce się poddać. Macha łapkami tak zażarcie, że w końcu ubija śmietanę na masło i wydostaje się z wiadra. Ja jestem tą drugą myszką”. Zdaniem Duttona tego rodzaju filozofia jest kwintesencją psychopatycznej wizji świata, a także strategii, jaką dotknięte tym zaburzeniem osobowości przyjmują, żeby nie tylko w nim przetrwać, ale także osiągnąć sukces.
Brzmi to wszystko bardzo ciekawie i atrakcyjnie, jednak Dutton nie wykracza poza paradygmat właściwy dziedzinie, którą uprawia. Nie znajdziemy więc w tej książce krytycznej refleksji nad kulturą promującą taki czy inny zestaw wartości, nie znajdziemy także odpowiedzi na pytanie o relacje pomiędzy dominującymi w określonym społecznym uniwersum przekonaniami a wpływem, jaki wywierają one na kształtowanie się osobowości jednostki. Momentami zaś można odnieść wrażenie, że autor Mądrości psychopatów wpada w dość prostą pułapkę – posiłkując się badaniami, statystykami i klasyfikacjami zaburzeń psychicznych, stara się wyodrębnić ze społeczeństwa jakąś skutecznie zakamuflowaną grupę „drapieżników”, którzy ze względu na swoją domniemaną „inność”, szczególne predyspozycje, a także moralnie ambiwalentne motywacje, osiągają w strukturze tego społeczeństwa wysokie pozycje.
Ciężar odpowiedzialności za ten stan rzeczy omija więc tutaj zupełnie niesprawiedliwość czy wadliwość systemu awansu społecznego, spada natomiast na owych mitycznych „psychopatów”, którzy są od przeciętnego obywatela sprawniejsi i sprytniejsi.
Ewentualnie – na samego obywatela, który zamiast inwestować w rozwiązania polityczne czy systemowe dające szanse na przezwyciężenie nierówności i przemianę ośrodkowych wartości, wokół których skupia się jego życiowa aktywność, powinien przede wszystkim przyswoić sobie nieco tej „psychopatycznej mądrości”, żeby skuteczniej działać w darwinowskiej dżungli współczesnego świata. Tego wymiaru Mądrości psychopatów nie warto, rzecz jasna, brać poważnie. Warto natomiast w trakcie lektury zdawać sobie z niego sprawę – i nie traktować tej opowieści jako dosłownego opisu świata, ale raczej jako produkt perspektywy uwikłanej w szereg problematycznych światopoglądowych założeń. Jest to jednak jedyne zastrzeżenie, jakie do Mądrości psychopatów zgłaszam, kompetencje autora bowiem oraz ilość faktów, jakie na kartach swojej książki zgromadził, są niewątpliwie imponujące. A lektura to – poza wszystkim – czysta przyjemność.
Kevin Dutton, „Mądrość psychopatów”, przeł. Monika Wyrwas-Wiśniewska, Muza 2014
