„Sekta”, „religia”, „lud smoleński”, „wyznawcy Macierewicza”… Już się cieszycie na świetną lekturę? To wstrzymajcie konie. Bo to nie o nich będzie ten tekst. Pora wreszcie poważnie porozmawiać o nas.
Nie będę po raz kolejny pisał o teoriach spiskowych ani o ewolucji pamięci o Smoleńsku w przestrzeni publicznej. Nie będę się też wyzłośliwiał na temat filmu Smoleńsk ani donosił o odkryciach ekspertów z komisji Macierewicza. Pisałem i mówiłem już o tym wiele razy. Nadal uważam, że na pokładzie nie było bomby, a film Krauzego jest straszliwie słaby. Ale od pisania w kółko tych samych tekstów teorie spiskowe nie znikną, a Beata Fido nie zacznie grać lepiej.
czytaj także
Narcystyczne fantazje elit
Większość tekstów o „mitologii smoleńskiej” zamienia się po kilku akapitach w coś między kopaniem leżącego a narcystyczną fantazją erotyczną. Nie służą zmienianiu świata ani nawet próbie zrozumienia go. Zaspakajają jedynie potrzebę wspólnoty, utrwalając wygodne społeczne podziały. Bo łatwo i przyjemnie jest komentować absurdalne pomysły, których nie podzielamy, opisywać wybuchające parówki, wspólnie śmiać się z pułapek helowych, gorszyć ekshumacjami… Miło zadziwić się, jak ktoś może wierzyć w coś podobnego, oburzyć się na głupotę, manipulację, brzydotę i zawłaszczanie publicznej przestrzeni. Nietrudno też wymyślić całą listę tego, co „oni” powinni wreszcie zrobić. Zmądrzeć, wypięknieć, pogodzić się z losem, wziąć sprawy we własne ręce…
Może pora zastanowić się wreszcie, co z tego wynika dla nas. Tych, którzy w zamach nie wierzą. Co mit smoleńskiego ludu mówi nam o nas samych, którzy definiujemy się przez opozycję do niego?
To, że siła smoleńskiej katastrofy wciąż pozostaje tak wielka w naszym społeczeństwie, wynika z wielu czynników. Nie wszystkie łatwo wskazać, na wiele z nich zapewne nie mamy bezpośredniego wpływu. Z całą pewnością istotnym paliwem tej mitologii jest jednak pogarda, której na każdym kroku doświadczają ci opisywani pobłażliwie jako „lud smoleński”, „wyznawcy smoleńskiej religii” czy „sekta Macierewicza”. Tutaj akurat sporo dałoby się zrobić. I wiele zależy nie od nich, lecz od nas.
Z całą pewnością istotnym paliwem mitologii smoleńskiej jest jednak pogarda, której na każdym kroku doświadczają ci opisywani pobłażliwie jako „lud smoleński”.
Bo dla przyszłości Polski kluczowa może się okazać wcale nie jakaś „religia smoleńska” – poglądy tych, którzy wierzą w zamach, spisek, parówki – lecz właśnie „mit smoleńskiego ludu”. To znacznie gorzej opisany i poznany system wierzeń na temat tego, jak myśli i w co wierzy „ciemny lud”.
Za mało posypki
Opowieść o „micie smoleńskiego ludu” warto zacząć od niedawnego tekstu, który na pozór do katastrofy smoleńskiej i jej skutków odnosi się jedynie pobieżnie. Chodzi o komentowany szeroko artykuł Stanisława Skarżyńskiego dla „Gazety Wyborczej” pt. My, milczący kibice Prawa i Sprawiedliwości.
Tekst ten stanowi modelowy wręcz zapis choroby, którą chciałbym tu zdiagnozować. To współczesna wersja opowieści o dzikich, ludożercach czy tkwiących w zabobonie chłopach, a zarazem fantazja o elitach, które są zbyt dobre i mądre, by docenił je ciemny lud zainteresowany tylko bieżącą konsumpcją. W artykule Skarżyńskiego czytamy m.in.:
„Dopiero Donald Tusk, wyjeżdżając do Brukseli, zdobył się na to, żeby pokazać temu narodowi gest Kozakiewicza. I nic dziwnego: po siedmiu latach użerania się z Kaczyńskim w Sejmie i Gowinem wewnątrz partii, po słuchaniu o tym, że ma krew ofiar katastrofy smoleńskiej na rękach, po tym jak miał po kretyńskiej histerii wywołanej przez «Wprost» wyrzucać z rządu najlepiej wykształconych, niezastąpionych właściwie ministrów, takich jak Radosław Sikorski i Bartłomiej Sienkiewicz, w końcu powiedział «dość».”
czytaj także
Granica dzieląca elity i masy jest tu przyjmowana jako coś zupełnie oczywistego. (Jak rozumiem, sam autor i zamierzony „czytelnik modelowy” sami siebie zaliczają do tej pierwszej grupy.) Elity łączą w sobie platońską trójcę prawdy, piękna i dobra, są jednak coraz bardziej zmęczone „użeraniem się” z ludem – przekupnym, podatnym na histerię, a przede wszystkim pałającym nienawiścią do elit, której wyrazem jest „religia smoleńska”. Nasz świat według Skarżyńskiego (i wielu innych publicystów) wygląda tak, że „elity ponoszą odpowiedzialność, a naród się dąsa, wybrzydza i narzeka, że za mało kolorowej posypki”.
Takie wyobrażenie „smoleńskiego ludu” – niezależnie od tego, czy jego poszczególne elementy są prawdziwe, przesadzone czy zupełnie fałszywe – jest przede wszystkim kluczowym składnikiem wyższościowej mitologii współczesnych polskich „elit”. W parówkowych teoriach spiskowych i „zaciętych twarzach” obrońców krzyża znajdujemy natychmiastowe potwierdzenie własnej wyższości intelektualnej i kulturalnej. Opowiadając wieczorami przerażające historie o Macierewiczu i Sakiewiczu tworzymy sobie dzikiego, ludożercę, szaleńca, którym można straszyć niegrzeczne dzieci.
Najciekawsze jest jednak to, że jeżeli zestawimy ten system wyobrażeń z krytykowaną tak chętnie „mitologią smoleńską”, z łatwością zauważymy, że jest to pod wieloma względami jej dokładna kopia! Świat wyobrażeń równie co ona oderwany od rzeczywistości i w tym samym stopniu oparty na pogardzie, wykluczeniu i plemiennej solidarności.
czytaj także
Jak to się stało, że tego rodzaju język zdominował nasze dyskusje o Smoleńsku? W jaki sposób wytworzyliśmy tego rodzaju mit? Czy ulegał on zmianom z biegiem lat dzielących nas od tragicznego kwietniowego poranka?
Krótka historia mitu
W przypadku „mitu smoleńskiego ludu” kamieniami milowymi są bez wątpienia kolejne wywiady prof. Zbigniewa Mikołejki. Już rok po katastrofie wybitny filozof religii demaskował plan Jarosława Kaczyńskiego, który próbuje „przekształcić to, co polityczne, w to, co religijne”. Pierwotnie kluczowe dla koncepcji „religii smoleńskiej” było więc poczucie manipulacji, której grupa polityków cynicznie dokonuje na „ludzie”.
Jednak manipulacja ta była możliwa dlatego, że reguły „religii smoleńskiej” doskonale odpowiadają naturalnym predyspozycjom znacznej części społeczeństwa. Wynika to według Mikołejki z chłopskiego dziedzictwa, we współczesnej Polsce połączone zostały bowiem bez niezbędnej debaty „dwa obce sobie światy, dwa narody”. Naród szlachecki (którego tradycją była walka o niepodległość) i ten drugi – „tradycja chłopa pańszczyźnianego, który był zwierzęciem przypisanym do ziemi, kimś stanowiącym czyjąś własność, żyjącym bez perspektyw i w ciasnej przestrzeni, bez doświadczenia społecznego, za to ze ślepą nienawiścią w sercu.”
Na szczęście, jak twierdzi Mikołejko w roku 2011, lekiem na pańszczyźniane traumy jest sukces. „Religia smoleńska” nie ma szans w zderzeniu z postępem, europeizacją i dobrym smakiem:
„Jeśli Polska nie dozna jakiejś traumy ekonomicznej, kryzysu, załamania się porządku liberalno-demokratycznego, dojdzie do marginalizacji Kaczyńskiego i jego formacji. Coraz bowiem więcej osób zacznie korzystać z dobrodziejstw gospodarki, wolnego rynku, coraz więcej będzie młodych wykształconych ludzi. I coraz mniej tych odtrąconych. […] A poza tym, jak mówi ulubiony poeta Jarosława Kaczyńskiego, Zbigniew Herbert, jest jeszcze «sprawa smaku». Polityka zatem przebrana w szaty tandetnej wiary to kicz religijno-polityczny. Tandetę wprawdzie każdy może kupić, pod warunkiem jednak, że jest ubogi duchem.”
czytaj także
Tak zbudowaną koncepcję „religii smoleńskiej” Zbigniew Mikołejko rozwija konsekwentnie w kolejnym ważnym wywiadzie, jakiego w roku 2013 udzielił Justynie Bakalarskiej [ „Religia smoleńska” to religia kryzysu i przegranych, „Polska”, 29 sierpnia 2013]. Po trzech latach od katastrofy jest już zupełnie oczywiste, że u źródeł nowego, heretyckiego wyznania leży dojmujące poczucie klęski, które w połączeniu z myśleniem spiskowym rodzi uczucie nienawiści skierowane przeciw potężnemu, lecz nieuchwytnemu przeciwnikowi:
„Są to często ludzie słabo wykształceni i ubodzy. I osoby, które mają poczucie klęski – połączone z poczuciem wybraństwa: bo to ich prezydent zginął, bo to ich tragedia opatrzona znakiem męczeństwa. I dochodzi jeszcze tłumaczenie tego zjawiska w kategoriach teorii spiskowej. Ludzie, którzy ją wyznają, nie są w stanie z rozmaitych powodów – emocjonalnych, ale również intelektualnych – zrozumieć tak strasznej katastrofy. Dlatego są bardzo podatni na teorie spiskowe, bo one im wszystko w łatwy sposób tłumaczą. Był spisek i już. To jest najważniejsza odpowiedź, a reszta to tylko technika, którą można dostosować do tej wiary. A jeszcze na nią nakłada się wiara w istnienie ciemnych sił, które się sprzysięgły przeciwko światłu.”
Uważam tę diagnozę za interesującą i wartościową. Sam – podążając za rozpoznaniem Mikołejki – chętnie dostrzegam w smoleńskich miesięcznicach elementy rytualne. Problem polega jednak na tym, że to tylko metafora, model, który ma nam ułatwić opis pewnych zjawisk. W momencie, w którym tego rodzaju porównanie zaczyna nam zasłaniać rzeczywistość, padamy ofiarą własnego mitu i stajemy się niezdolni do dostrzeżenia czegokolwiek, poza z góry powziętymi założeniami.
A tych jest w „źródłowej” wypowiedzi Mikołejki sporo. Spójrzmy tylko, jak blisko jego wizji „religii smoleńskiej” do „posypkowej teorii świata”, w której leniwy i głupi lud zamiast wziąć sprawy we własne ręce i założyć firmę, kieruje swoją agresję przeciw tym, którym powodzi się lepiej. Znów dostajemy więc wizję „dzikiego”, który zamiast rozumem kieruje się emocjami, a w dodatku ma (wrodzone?) skłonności do ulegania dyktaturze:
„A skoro nie powodzi im się tak, jak by chcieli, to zrzucają winę na wroga. Nie chcą przy tym zadbać nierzadko o swój własny los. I potrzebują silnego wodza, przywódcy, człowieka, który ze wszystkim «zrobi porządek», dzięki któremu pozbędą się własnych lęków. Nie ma w tym żadnej trzeźwości, tylko emocje – strach popychający do autorytaryzmu, agresji i dziwnych wierzeń albo mitów.”
Kraina bezrozumu
Kluczowym komponentem mitu „religii smoleńskiej” jest przypisywanie jej wyznawcom zupełnej irracjonalności. Czciciele „smoleńskiej religii” nie nadają się na partnerów do dyskusji, gdyż przebywają poza światem rozumu. Dowodem na to mają być wyznawane przez nich teorie spiskowe. Dlatego właśnie na łamach „Gazety Wyborczej” i „Wprost” wciąż jeszcze słychać dźwięk wybuchających parówek, lata po tym, jak naprawdę wierzący w spiski zdążyli już o nich zapomnieć.
Teorie spiskowe bywają niesamowicie głupie. Bywają też śmieszne. Nie powinniśmy jednak lekceważyć ich, ani poprzestawać na wyszydzaniu (choć czasem jest ono skuteczną strategią!). Powinniśmy je rozumieć i poznawać. A przede wszystkim śledzić rzeczywiste teorie spiskowe, a nie nasze własne fantazje zbudowane na podstawie tego, co ktoś nieopatrznie rzucił cztery lata temu na konferencji. Bo teorie spiskowe – mimo całego absurdu – obnażają rzeczywiste słabości współczesnej nauki i polityki.
W miarę postępu specjalizacji, naukowcy mają coraz większy problem z komunikowaniem swoich osiągnięć. Rosnący poziom wykształcenia społeczeństwa sprawia, paradoksalnie, że ludzie zapoznani z podstawami fizyki, chemii czy historii stają się bardziej podatni na bajania antyszczepionkowców, teoretyków płaskiej Ziemi czy tropicieli prastarego Imperium Lechitów. Do tej samej grupy zjawisk zaliczyć można teorie spiskowe na całym świecie otaczające dramatyczne katastrofy, kataklizmy i gwałtowne wydarzenia polityczne.
Problem polega na tym, że budowanie w oparciu o tego rodzaju zjawiska spolaryzowanej wizji irracjonalnych mas i racjonalnych elit jest absurdalne. Pułapki irracjonalności dotyczą nas wszystkich. Nie ma dziś przedstawicieli „elit”, którzy znaliby się na wszystkim. Każdy z nas, gdy tylko przekroczy wąskie granice własnej specjalizacji, staje się podatny na manipulację, szarlatanerię, pseudonaukę, nawet na myślenie spiskowe…
Jeżeli w naukę i edukację, zwłaszcza w obszarach szczególnie newralgicznych, nie wprowadzimy mechanizmów zabezpieczających – również w jakiś sposób opartych na szacunku czy przynajmniej uwzględnieniu potrzeby społecznej przynależności – to nauka poniesie porażkę. Ludzie nie będą chcieli korzystać ze szczepionek, walczyć z globalnym ociepleniem ani wierzyć w wyjaśnienia zamachów podawane przez oficjalne komisje, jeżeli będą mieli poczucie, że przychodzą one z wrogiego im świata otoczonego murem pogardy i poczucia wyższości.
W tym kontekście jako badacz teorii spiskowych mam jeszcze jedną smutną wiadomość. Pod wieloma względami „mit smoleńskiego ludu” sam jest teorią spiskową. Zwalnia nas z myślenia, planowania, zastępując je prostymi podziałami na dobro i zło. PiS przedstawiony tu zostaje jako potężna, mroczna sieć. Dyktatura, matrix, układ, który trzeba pokonać za wszelką cenę. Dlatego opozycja nie musi mieć żadnego programu pozytywnego. Może spokojnie odrzucić jakiekolwiek idee i zjednoczyć się pod sztandarem anty-PiSu. Wszak do czynienia mamy z walką dobra i zła, światła i ciemności… Zaraz, zaraz… czy to nie dokładnie te same kategorie myślenia, które prof. Mikołejko przypisywał „religii smoleńskiej”?
Co będzie dalej?
Im bardziej egzotyzujemy i antagonizujemy „lud smoleński”, tym łatwiej ci, których w ten sposób pogardliwie etykietujemy, postrzegają nas jako „zaprzańców”, „targowiczan” czy przynajmniej „pożytecznych idiotów”. W ten sposób dwie społeczne mitologie napędzają się wzajemnie.
czytaj także
Trudno mi dotrzeć do tych, którzy wierzą w zamach. Nie potrafię wpłynąć na ich poglądy, pokazać logicznych błędów, uproszczeń, stereotypowości myślenia. Jeżeli nawet jakimś cudem przebiję się do ich bańki informacyjnej, moje argumenty otoczone zostaną ochronnym kokonem uprzedzeń. Dlatego w tym roku zająłem się „naszymi” mitami. A mitologia „smoleńskiego ludu”, „rozwydrzonych dzieci, które chcą więcej posypki” pod wieloma względami okazała się równie wdzięcznym przedmiotem badań…
Może już pora, żeby raz na zawsze przeszedł do historii model, w którym przyzwalamy na tego rodzaju mitologie w debacie publicznej? Przecież ten język, ta protekcjonalność i skryta za metaforami megalomania są równie śmieszne, jak wybuchowe parówki!
Tekst ukazał się na blogu mitologiawspolczesna.pl
