„Druga Rosja” to według Arutunyan zwolennicy Putina, ciemniaki, fanatycy i wyznawcy kultu „cara”. Kto tworzy „Pierwszą Rosję”?
Od wybuchu protestów w Moskwie ukazały się w Polsce już dwie książki, których głównym bohaterem jest prezydent Rosji Władimir Putin. Co interesujące, obie zostały napisane przez Rosjanki, które znaczną część życia spędziły w Stanach Zjednoczonych i regularnie piszą dla amerykańskiej prasy. Obie te książki są też pisane z myślą o amerykańskich czytelnikach.
Pierwszą z nich, wydaną jeszcze w 2012 roku, jest sensacyjno-spiskowa biografia prezydenta Rosji – Putin. Człowiek bez twarzy, napisana przez Maszę Gessen. Drugą – Car Putin. Feudalizm, korupcja i Bóg w państwie patrymonialnym Anny Arutunyan. Ta druga nie skupia się jednak na życiorysie Putina, a raczej na sprawowanej przez niego władzy. Arutunyan – co nie jest odkrywczą teorią – przedstawia rosyjskiego prezydenta jako cara. W książce nie brakuje porównań obecnego systemu do czasów opriczniny (ziemie przynależące do cara, nad którymi sprawował całkowitą kontrolę; system wprowadzony za czasów Iwana Groźnego) czy bojarów, którzy dziś występują pod postacią oligarchów. Dziennikarka próbuje przeanalizować boskość „cara” i kult, jakim otaczany jest Władimir Putin. Jak pisze, powodem takiej decyzji jest to, że „większość anglojęzycznych publikacji poświęconych Rosji napisano z perspektywy, która faktycznie jest perspektywą prawa i zasad racjonalnych, można zaobserwować tendencję do spoglądania na to państwo w taki sposób, że uważa się je za społeczeństwo dążące do wypracowania demokracji, jakby idealny typ państwa prawa i racjonalnych zasad był nieuchronnym celem, który ostatecznie Rosja osiągnie”. Dlatego sama postanowiła przedstawić elementy patrymonialne i irracjonalne.
Prolog, zatytułowany Oddać cezarowi, poświęcony jest przede wszystkim związkom Kościoła prawosławnego z państwem na przykładzie Pussy Riot. Arutunyan przypomina tło całej sprawy, przebieg zajścia i rozpraw sądowych, przytacza wypowiedzi duchownych. Jej zdaniem to patriarcha Cyryl jako pierwszy rozpoczął tę „moralną wojnę”, namawiając Rosjan do głosowania na Putina w wyborach prezydenckich w 2012 roku. Akcja Pussy Riot była odpowiedzią na tę deklarację i ciosem wymierzonym „w sedno mistycznych założeń”. Argumenty te przytacza ojcu Borysowi sprawującego opiekę nad wiejską cerkwią, który nie widzi sensu w rozdziale religii od państwa i uważa, że władza pochodzi od Boga.
Autorka wiele miejsca poświęca protestom, które demistyfikują „cara”, pozbawiają go boskości i zmieniają w zwykłego polityka. Sprawić to miała m.in. wypowiedź Putina, w której przyznał, że białe wstążki demonstrantów uznał początkowo za prezerwatywy. Na następnych protestach uczestnicy wykorzystywali ten motyw, co – jak pisze Arutunyan – doprowadziło do „desakralizacji najsurowszego oblicza [Putina] za pomocą kondoma”.
Obecne napięcia społeczne, których wyrazem są masowe akcje uliczne rozpoczęte pod koniec 2011 roku, są jednak przedstawiane według tego samego klucza co „sojusz z ołtarzem” w rozmowie z ojcem Borysem. Krytykując „carskie” rządy Putina, Arutunyan przez całą książkę buduje obraz dwóch Rosji. „Druga Rosja” to zwolennicy Putina, których reprezentuje duchowny, to ciemniaki, fanatycy i wyznawcy kultu „cara”, a w najlepszym razie pracownicy budżetówki, którzy popierają go, bo są do tego zmuszani. W opozycji do nich stoją przedstawiciele „Pierwszej Rosji” – nieustraszona klasa średnia, która „rzadko zwracała się do państwa o cokolwiek” i ma dosyć „patrymonialnego” systemu. I naprawdę warto przebrnąć przez tę książkę, żeby dowiedzieć się, że wśród tych krezusów, którym udało się osiągnąć sukces mimo wszystkich trudności, znajdują się na przykład studenci…
Pomyślałem, że po uczelnianej klasie średniej nic mnie już nie zdoła zaskoczyć. Pół strony dalej autorka przytacza wypowiedź starszej pani protestującej pod koniec grudnia 2011 roku z dopiskiem: „powiedziała z niesmakiem emerytka z klasy średniej”.
Anna Arutunyan, Car Putin. Feudalizm, korupcja i Bóg w państwie patrymonialnym, przeł. Jacek Lang, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2013.
