Powojnie w Europie. Droga traumy na powierzchnię

W okresie 1939–1945 Europa doświadczyła czegoś, co „nie powinno się zdarzyć” (Hannah Arendt). Ale okres bezpośrednio następujący po wojnie, szczególnie w krajach na zachód od Łaby, to faza swoistego zapomnienia. Zresztą we wschodniej części kontynentu, zdobytej przez Stalina i poddanej „skradzionej” rewolucji, pamięć wojny również kształtuje się w sposób szczególny. Dopiero od lat sześćdziesiątych w świecie zachodnim rozpoczyna się proces rozpoznania tego, co się zdarzyło. Jest on powolny – trwa mniej więcej do końca lat ’70. Rodzi dyskurs krzywdy. Zaś pod koniec wieku psychoanalityczna kategoria traumy wchodzi do języka historyków i teoretyków nauk społecznych. Kraje położone na wschód od Łaby odnajdują się w tym nowym sposobie myślenia od lat ’90.

Przyjrzymy się przemianom teoretycznego dyskursu, który rządził europejską świadomością w okresie powojennym. Będziemy je rozumieć jako proces wydobywania się traumy na powierzchnię. Zbadamy charakterystyczne cechy tych przemian – gwałtowne zmiany społecznego nastroju i następowanie po sobie radykalizmów politycznych – jako symptomy bolesnego procesu przepracowywania. Zobaczymy, jak samo użycie kategorii traumy stało się symptomem. Zastanowimy się wreszcie, czy ów proces już się zakończył.

Tematy szczegółowe:

1. Nowe spojrzenie na spuściznę wojny. Co wojna oznaczała w Europie wschodniej, a co – w zachodniej? Czym była z punktu widzenia europejczyków Zagłada Żydów i jak była pamiętana? Jak doświadczenie wojny zostało ujęte w świadomości zbiorowej ? Czym był w tych dwóch perspektywach stalinowski komunizm?
2. Co to znaczy – doświadczyć traumy? Jak trauma jest doświadczana na poziomie zbiorowym ? Jak jest pamiętana i wypowiadana ?
3. Rozpoznanie: procesy zbrodniarzy hitlerowskich w latach sześćdziesiątych. Rozpoznanie: pojawienie się Archipelagu Gułag we Francji.
4. Radykalizm powojennej europejskiej lewicy. Jego legitymizacja i jego język. Apogeum ’68 roku. Czy można moralnie delegitymizować rzeczywistość?
5. Ponowożytność. Po czym jest ten post-? Hiperkapitalizm bez uzasadnienia i nadziei. Czy tak właśnie działa maszyna?
6. Nowa perspektywa – krzywda. Co uprawomocnia wszelką mowę? Zamiana jednolitego dyskursu walki na wielość dyskursów krzywdy.
7. Nowa perspektywa – pamięć. Co robić, gdy nie ma już nadziei?
8. Trauma – poza krzywdą i pamięcią. Genealogia pojęcia w naukach społecznych. Dyskurs historyków idei.
9. Kultura traumy. Nadużycie i banalizacja dyskursu.

Lektury adekwatne do tematów, m.in.:

Tony Judt Powojnie…
Sigmund Freud Żałoba i melancholia
Hannah Arendt Eichmann w Jerozolimie; Hanna Krall Dno oka
Gieorgij Władimow Wierny Rusłan; Emmanuel Levinas Pies albo prawo naturalne [w:] Trudna wolność
Gilles Deleuze Anty-Edyp; Jean-Francois Lyotard Le differend 
Walter Benjamin Tezy historiozoficzne; Pierre Nora Czas pamięci
Dominik La Capra Writing History. Writing Trauma
James Berger Representation of Postapocalypse
Ruth Lays Trauma: a genealogy
Cathy Caruth Trauma